Οι Διαπεριφερειακές μεταναστευτικές ροές στην μεταπολεμική Ελλάδα και η συμβολή τους στην διαμόρφωση προτύπου ανάπτυξης
Κων/νος Ρόντος και Ευστράτιος Παπάνης
Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας
Εισήγηση για το 1ο Συνέδριο της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου με θέμα «Οι Κοινωνικές Επιστήμες Σήμερα», Απρίλιος 2006, Μυτιλήνη
Περίληψη
Η εισήγηση αυτή έχει ως στόχο να αναλύσει σε βάθος τις διαπεριφερειακές ροές στην μεταπολεμική Ελλάδα, όσο αφορά το μέγεθος, την κατεύθυνση, το πρότυπο το οποίο δημιούργησαν στην κατανομή του εθνικού πληθυσμού (Centralization-Decentralization) και τις σχετικές επιδράσεις τους στον πληθυσμό των περιφερειών προέλευσης και προορισμού. Διερευνάται επίσης το πρότυπο περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα, όπως αυτό διαμορφώθηκε μεταπολεμικά με τη συμβολή των εν λόγω μεταναστευτικών ροών. Η ανάλυση δείχνει τάσεις επανασυγκέντρωσης του πληθυσμού της Ελλάδος στην Περιφέρεια Πρωτεύουσας κατά το 2ο μισό της δεκαετίας του ’90, μετά την προσωρινή μεταστροφή του σχετικού προτύπου ( turnaround) κατά την αντίστοιχη περίοδο της δεκαετίας του ’80.
Θεωρητικό Πλαίσιο
Οι μεταναστευτικές ροές, μέσα σε ένα σύστημα περιφερειών, συνδέουν άμεσα τους πληθυσμούς αυτών και επιδρούν πολλαπλά στις περιφερειακές πληθυσμιακές και οικονομικές ανισότητες. Όταν μάλιστα οι ροές αυτές παίρνουν τεράστιες διαστάσεις και έχουν σαν τόπο προορισμού ήδη ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, όπως συνέβη στην μεταπολεμική Ελλάδα, οι σχετικές επιδράσεις είναι καταλυτικές σε βάρος των περιοχών προέλευσης των μεταναστών. Αυτή η επιλεκτική μετανάστευση είναι φανερό ότι διαδραματίζει ένα βασικό ρόλο στην τροποποίηση της κατανομής των ανθρωπίνων πόρων και επιτείνει τελικά την περιφερειακή ανισορροπία. (πίνακας 1). Η εσωτερική μετανάστευση αποτελεί τον βασικό συνδετικό κρίκο μεταξύ των οικονομικών και πληθυσμιακών μεταβολών και συντελεί στη δημιουργία έντονων περιφερειακών ανισοτήτων (σχήμα 1). Ταυτόχρονα, οι δείκτες εισροής και εκροής μεταναστών κατά περιόδους και κατά περιφέρειες παρουσιάζουν ίσες τιμές με τους δείκτες γεννητικότητας και θνησιμότητας και αποτελούν έτσι τον σημαντικότερο παράγοντα διαμόρφωσης του περιφερειακού πληθυσμού (πίνακας 2) Η εσωτερική μετανάστευση, επιπλέον, συνδέει άμεσα τους πληθυσμούς σε ένα σύστημα περιφερειών (και έτσι κάθε μετακινούμενο άτομο επιδρά διπλά στη σχέση των δύο πληθυσμών). Τα μετακινούμενα άτομα αποδίδουν κοινωνικά και οικονομικά στο νέο περιβάλλον, ενώ το κόστος ανατροφής τους καταβάλλεται από την περιφέρεια προέλευσης. Η επίδραση της κινητικότητας αυτής στην ανάπτυξη των επιμέρους περιφερειών είναι καθοριστική, εάν αναλογιστούμε ότι οι περιφερειακές αγορές εργασίας που πλήττονται ιδιαίτερα από τη μετανάστευση, παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους και αντιδρούν διαφορετικά η κάθε μια στις εθνικές οικονομικές μεταβολές και στα μέτρα πολιτικής απασχόλησης.
Η νεοκλασική θεωρία, αλλά και η θεωρία της πολικής ανάπτυξης, που θεώρησαν αναγκαία ή ευνοϊκή, αντίστοιχα, μια τέτοια εξέλιξη για την επίτευξη περιφερειακής ισορροπίας διαψεύστηκαν πλήρως και οδήγησαν σε πλήρως αντίθετα αποτελέσματα. Έτσι, η Ελλάδα διαμόρφωσε, μεταπολεμικά ένα πρότυπο ανάπτυξης, όχι στη βάση «Βορράς- Νότος», όπως συνέβη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες αλλά στη βάση «ανεπτυγμένα μητροπολιτικά κέντρα-υποβαθμισμένες μη μητροπολιτικές περιφέρειες». Η παραπάνω διαδικασία είναι δυναμική, δηλαδή ενώ σε πρώτη φάση οι περιφερειακές ανισότητες οδηγούν σε μεταναστευτικές ροές από τις λιγότερο ανεπτυγμένες προς τις πιο ανεπτυγμένες περιοχές, η διαδικασία αυτή, αν γίνει σε μαζική κλίμακα, αποδυναμώνει τον παραγωγικό και αναπαραγωγικό ιστό στις πρώτες και τις οδηγεί σε νέο κύκλο υπανάπτυξης και έντασης των περιφερειακών ανισοτήτων
Συγκεκριμένα, η περιφερειακή κατανομή του εργατικού δυναμικού χαρακτηρίζεται από έντονη συσσώρευση στις δύο μεγάλες μητροπολιτικές περιφέρειες της χώρας, στην Περιφέρεια Αττικής και στην Περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, με βασικό πόλο την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Πράγματι, 2.451.806 από το εργατικό δυναμικό της Χώρας (56,11 % του συνόλου) είναι εγκατεστημένο στις δύο αυτές περιφέρειες το 2002. Η συσσώρευση συνεχίζεται ακόμη και την πρόσφατη δεκαετία 1992-2002, καθώς το 1992 η συμμετοχή του εργατικού δυναμικού των δύο αυτών περιοχών στο σύνολο της χώρας ήταν 2.201.075 άτομα, δηλ. το 54,56 % του συνόλου. Η ανατροφοδότηση των ροών αυτών προς τα μεγάλα αστικά κέντρα παρατηρείται σε χώρες που δεν εφαρμόζεται ισχυρή περιφερειακή πολιτική και που διατηρούνται επί μακρόν οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανισότητες όπως και διαφορές στις ευκαιρίες απασχόλησης μεταξύ των περιφερειών. Οι ροές αυτές επιτείνονται ιδιαίτερα σε περιόδους που συντελούνται οικονομικές διαρθρωτικές μεταβολές (όπως η σύγχρονη μετάβαση στην κοινωνία των υπηρεσιών) και σε χώρες που, στο διεθνές μεταναστευτικό σύστημα, μετατρέπονται από χώρες αποστολής σε χώρες υποδοχής ξένων μεταναστών, λόγω της συγκράτησης μεγάλου μέρος αυτών στα ανεπτυγμένα αστικά κέντρα.
Η εξέλιξη αυτή προκλήθηκε από θεωρητικές απόψεις και πολιτικές που κυριάρχησαν στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου διεθνώς στα πλαίσια της τεράστιας εξάπλωσης της βιομηχανικής ανάπτυξης. Το ενδιαφέρον για την εθνική αποκλειστικά ανάπτυξη και η παραμέληση της περιφερειακής διάστασης αυτής, οδήγησε μεταπολεμικά στη συγκέντρωση μεγάλου μέρους της οικονομικής δραστηριότητας του αναπτυσσόμενου δευτερογενή και τριτογενή τομέα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα να προκληθεί ένα μαζικό κύμα μεταναστών σχεδόν από όλη την λοιπή Ελλάδα προς αυτήν. Δευτερευόντως η ροή αυτή κατευθύνθηκε και προς την Θεσσαλονίκη. Η εξέλιξη αυτή είχε τη βάση της στην επικράτηση για μεγάλο χρονικό διάστημα, θεωρητικών απόψεων, όπως η νεοκλασική σύμφωνα με την οποία η απρόσκοπτη κινητικότητα του πληθυσμού είναι επιθυμητή και αναγκαία για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος. (Isaac, 1947). Με τη θεωρία που ανέπτυξε ο Keynes στα 1935 (Keynes, 1955) απορρίπτεται η δυνατότητα ύπαρξης τέλειου ανταγωνισμού και γενικότερα όλο το κλασικό οικονομικό οικοδόμημα πάνω στο οποίο στηρίχθηκαν και οι απόψεις τους για την περιφερειακή κατανομή του πληθυσμού. Παρόλα αυτά, σε ορισμένα μεταγενέστερα Κεϋνσιανά υποδείγματα, υιοθετείται η άποψη η άποψη ότι οι μεταναστευτικές ροές είναι πολύ πιθανό να αποτελούν εξισορροπητικό παράγοντα προς την κατεύθυνση άρσης των περιφερειακών ανισοτήτων ( Χατζημιχάλη Ντ. & Κ., 1979). Επιπλέον, θεωρήσεις της περιφερειακής επιστήμης και ιδιαίτερα η θεωρία των πόλων ανάπτυξης ευνόησαν τη δημιουργία μεγάλων συγκεντρώσεων πληθυσμού (Darwent D. 1975) , ενώ και αντίθετες, με τις ανωτέρω απόψεις, προσεγγίσεις, όπως η μαρξιστική, δεν συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στις περιφερειακές πληθυσμιακές ανισότητες ( Palloit C., 1978, Madel E., 1963). Κάτω από την επίδραση των ανωτέρω απόψεων που επικράτησαν στις κυριότερες σχολές επιστημονικής σκέψης, οι οποίες σε τελευταία ανάλυση συνίστανται στην παραμέληση της μεταβλητής «χώρος» ως αυτόνομης διάστασης στη μελέτη των κοινωνικοοικονομικών φαινομένων, η έλλειψη προσοχής για την περιφερειακή κατανομή του πληθυσμού, ως πεδίου μελέτης, έχει έκδηλη αιτιολόγηση.
Τα χαρακτηριστικά των περιφερειών ως προς την ανεργία φαίνεται να διαφοροποιούνται κατά την τελευταία δεκαετία Στις αρχές του ’90, η Αττική και η Στερεά φαίνεται να πλήττονται περισσότερο κάτω από την επίδραση της αποβιομηχάνισης και της προσπάθειας για αποκέντρωση της βιομηχανίας της δεκαετίας του ‘80. Οι νησιωτικές περιφέρειες λόγω του τουρισμού και οι μη μητροπολιτικές αγροτικές περιφέρειες παρουσιάζουν μικρότερη ανεργία. Σήμερα, η εικόνα αυτή φαίνεται να έχει αλλάξει.. Το πρόβλημα της αποβιομηχάνισης και η εγκατάλειψη της περιφερειακής πολιτικής τόνωσης της ανάπτυξης των μη μητροπολιτικών περιφερειών πλήττει τη Μακεδονία και ιδιαίτερα τη Δυτική, τη Δυτική Ελλάδα αλλά και την περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου, όπου ο τουρισμός δεν αναπτύχθηκε σε γερές βάσεις και λιγότερο την Αττική και την Στερεά Ελλάδα, όπου αναπτύσσονται ταχύτερα οι υπηρεσίες. Χαμηλή ανεργία εξακολουθούν να παρουσιάζουν οι παραδοσιακές γεωργικές περιφέρειες της Πελοποννήσου και του Β. Αιγαίου και οι νησιωτικές της Κρήτης και των Ιονίων.
Οι διαφοροποιήσεις στις εθνικές από τη μια και στις περιφερειακές - τοπικές από την άλλη τάσεις της ανεργίας, οδηγεί σε διαφοροποιήσεις και στην πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί για την αντιμετώπιση των ιδιαίτερων προβλημάτων των περιφερειών και των πόλεων με στρατηγικές τοπικής ανάπτυξης ή ακόμη της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης.
Τα θέματα αυτά, θα καταβληθεί προσπάθεια να διερευνηθούν για την Ελλάδα σε τρόπο ώστε να προκύψουν συμπεράσματα περιφερειακής πολιτικής στην κατεύθυνση μείωσης της ανεργίας και ελαχιστοποίησης της επίδρασης των διαρθρωτικών μεταβολών που διαδραματίζονται διεθνώς σήμερα και διαμορφώνουν την κοινωνία και οικονομία του 21ου αιώνα.
Τα αίτια της μετανάστευσης
Τα βασικά κίνητρα των μεταναστών ήταν η ανάγκη εξεύρεσης πόρων διαβίωσης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Αργότερα όμως, λειτούργησαν και άλλα κίνητρα για τις μετακινήσεις τους όπως:
Το Περιβάλλον, η αλλαγή των μεθόδων καλλιέργειας και οι πληθυσμιακές πιέσεις καθώς, η έκταση της γης δεν ήταν συχνά αρκετή για να θρέψει τον πληθυσμό ενός τόπου. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στα νησιά που η καλλιεργήσιμη γη περιορίζεται από την θάλασσα και η αύξηση του πληθυσμού οδηγεί στην ανεπάρκεια των αγαθών.
Η εποχιακή ανεργία, ανάλογα με το είδος των καλλιεργειών και τις ιδιαιτερότητες της τοπικής παραγωγής.
Οι φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, ξηρασία οι χιονοπτώσεις, οι σεισμοί) εξαναγκάζουν συχνά τα άτομα να μετακινηθούν σε πιο γόνιμες ή ασφαλείς περιοχές.
Τα πολιτικά κίνητρα, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του εμφυλίου στην Ελλάδα
Κοινωνικοί λόγοι. Η μετανάστευση γίνεται επίσης και για οικογενειακούς λόγους, ή αποβλέπει στην ανεύρεση συντρόφου και την δημιουργία οικογένειας
Ο ευδαιμονισμός που προσφέρει το αστικό περιβάλλον. Η συγκέντρωση και η ποικιλία των δραστηριοτήτων στις πόλεις και τέλος
Οι αναποτελεσματικές πολιτικές επιλογές. Το ενδιαφέρον της πολιτικής για την εθνική αποκλειστικά ανάπτυξη και η παραμέληση της περιφερειακής διάστασης της ανάπτυξης οδήγησε στην συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους της δραστηριότητας του αναπτυσσόμενου δευτερογενούς τομέα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Η συγκεντρωτική λειτουργία του κράτους κατέληξε, επίσης, στην άνιση ανάπτυξη των υπηρεσιών στον εθνικό χώρο και πάλι υπέρ της πρωτεύουσας.
Ως πρότυπο της περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα θεωρήθηκε εσφαλμένα η υπέρμετρη αστικοποίηση και η συγκέντρωση πληθυσμού στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα. Η εσωτερική μετανάστευση αποτέλεσε και αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα ανισορροπίας επιδρώντας πολλαπλά στη δομή του περιφερειακού πληθυσμού και της οικονομίας. Συνέβαλλε στην δημιουργία περιφερειακού προτύπου ανάπτυξης στη βάση του δίπολου «ανεπτυγμένα μητροπολιτικά κέντρα-υποβαθμισμένες μη μητροπολιτικές περιφέρειες. Η υπέρμετρη συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριότητος οδήγησε, τελικά, τις πολικές περιοχές σε κατάσταση κορεσμού και στη δημιουργία αρνητικών οικονομιών συγκέντρωσης και κλίμακος, τις δε λοιπές περιφέρειες σε κατάσταση οικονομικής καθυστέρησης, με κύρια χαρακτηριστικά τη δυσμενή κλαδική διάρθρωση, την έλλειψη υποδομών και την χαμηλή ενσωμάτωση της τεχνολογίας
Ειδικότερα , οδήγησε σε άνιση κατανομή του περιφερειακού πληθυσμού σε βάρος των μη μητροπολιτικών περιοχών της χώρας, αλλοίωσε τη δημογραφική κατά ηλικία δομή του περιφερειακού πληθυσμού της χώρας, καθώς αποψίλωσε τις μη μητροπολιτικές περιοχές της χώρας από παραγωγικό και αναπαραγωγικό πληθυσμό και μέσω της ανωτέρω εξέλιξης συνέβαλλε σημαντικά στην υπογεννητικότητα και στη δημογραφική γήρανση του πληθυσμού των μη μητροπολιτικών περιοχών, ενώ ενίσχυσε την αντίστοιχη βάση των δύο μεγάλων αστικών κέντρων. Οδήγησε, δευτερογενώς, σε ανακατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων υπέρ των δύο μεγάλων αστικών κέντρων προς ικανοποίηση των πρόσθετων αναγκών του συσσωρευμένου πληθυσμού, τροφοδοτώντας έτσι τις περιφερειακές ανισότητες
Η υπέρμετρες μεταναστευτικές ροές προς τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα (Περιφέρεια Πρωτεύουσας-πολεοδομικό Θεσσαλονίκης) εμπόδισε την ανάπτυξη άλλων ενδιάμεσου μεγέθους αστικών κέντρων και γενικότερα διαμόρφωσε ένα άνισο σύστημα αστικών κέντρων στην Ελλάδα
Η ανατροφοδότηση ισχυρών μεταναστευτικών ροών προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, που άλλωστε συνεχίζεται σε ύφεση, μπορεί ανά πάσα στιγμή να αναζωπυρωθεί, εφόσον δεν εφαρμόζεται ισχυρή και κατάλληλη περιφερειακή πολιτική, διατηρούνται επί μακρόν οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανισότητες και διαφορές στις ευκαιρίες απασχόλησης μεταξύ των περιφερειών και δεν υπάρξει η πολιτική και κοινωνική βούληση, ώστε να συντελεστούν οικονομικές διαρθρωτικές μεταβολές ( βλέπε σύγχρονη μετάβαση στην κοινωνία των υπηρεσιών)
Ο ρόλος της Δημογραφίας για την μέτρηση και τις επιπτώσεις της μετανάστευσης
Ο πληθυσμός βρίσκεται κάτω από την ταυτόχρονη επίδραση τριών βασικών δημογραφικών διαδικασιών που μεταβάλλουν συνεχώς το μέγεθός του, την σύνθεση κατά φύλο και ηλικία, καθώς και την γεωγραφική κατανομή του. Πρόκειται για την γεννητικότητα, την θνησιμότητα και τη μετανάστευση.
Το αλγεβρικό άθροισμα της τιμής της γεννητικότητας και της θνησιμότητας μας δίνει την φυσική μεταβολή (αύξηση ή μείωση) του πληθυσμού ή αλλιώς την φυσική του κίνηση. Συχνά το άθροισμα αυτό ονομάζεται και "υπεροχή γεννήσεων έναντι θανάτων". Το αλγεβρικό άθροισμα της μετανάστευσης προς την περιοχή και της μετανάστευσης από την περιοχή μας ορίζει την καθαρή μετανάστευση ή αλλιώς την φαινόμενη μετανάστευση. Η συνολική μεταβολή του πληθυσμού μιας περιοχής ορίζεται από το αλγεβρικό άθροισμα της φυσικής μεταβολής και της φαινόμενης μετανάστευσης
Κάθε μια από τις βασικές δημογραφικές διαδικασίες διέπεται από τους δικούς της νόμους μεταβολής και εξέλιξης και προσδιορίζεται ποσοτικά με ορισμένα μέτρα. Ειδικότερα η μετανάστευση είναι η μόνιμη ή προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας. Οι μεταναστευτικές κινήσεις μπορούν να καταταγούν σε διάφορες κατηγορίες, ανάλογα με το χρησιμοποιούμενο κριτήριο κατάταξης. Συνηθέστερη είναι η κατάταξη των μεταναστευτικών κινήσεων σε σχέση με το κράτος, σαν ενότητας γεωγραφικής παρατήρησης, και η διάκριση της εξωτερικής ή διεθνούς από την εσωτερική μετανάστευση. Διεθνής μετανάστευση είναι η κίνηση από ένα κράτος σε άλλο. Το ρεύμα των αναχωρήσεων λέγεται αποδημία, το δε αντίστροφο ρεύμα, των αφίξεων και εγκαταστάσεων μετοικία ή και παλιννόστηση. Εσωτερική μετανάστευση είναι η κίνηση από ένα οικισμό σ' ένα άλλο μέσα στα όρια ενός και του αυτού κράτους. Στην περίπτωση της εσωτερικής μετανάστευσης το ρεύμα των αναχωρήσεων ονομάζεται εκδημία, το δε των αφίξεων εισδημία.
Η μετανάστευση μπορεί να μετρηθεί άμεσα και έμμεσα. Η άμεση μέτρηση προϋποθέτει την καταγραφή κάθε μετακίνησης την στιγμή που αυτή πραγματοποιείται. Η έμμεση μέτρηση είναι αποτέλεσμα του υπολογισμού της διαφοράς ανάμεσα στην πραγματική και στην φυσική μεταβολή του πληθυσμού.
Η άμεση μέτρηση είναι προτιμότερη στον υπολογισμό της διεθνούς μετανάστευσης δεδομένου ότι οι .μετακινήσεις αυτές διέρχονται διαμέσου ορισμένων σημείων (σταθμοί, αεροδρόμια, κλπ.) και μπορούν να ελεγχθούν. Παρά όμως τη δυνατότητα ελέγχου της διέλευσης η άμεση μέτρηση είναι αρκετά επισφαλής γιατί εξαρτάται από τη δήλωση του ίδιου του μετακινούμενου. Αυτή η δήλωση μπορεί είτε να είναι ψευδής, είτε να μεταβληθούν οι προθέσεις του μετακινούμενου (π.χ. όταν ο προσωρινά επιστρέφων εγκαθίσταται μόνιμα). Για τους λόγους αυτούς ορθότερη και ακριβέστερη είναι η έμμεση μέτρηση της μετανάστευσης, τόσο της διεθνούς και πολύ περισσότερο της εσωτερικής
Ενώ οι δείκτες μέτρησης της γεννητικότητας και της θνησιμότητας παρουσιάζουν μια ορισμένη και προβλέψιμη διακύμανση, οπότε μια στατιστική προσέγγιση της μελλοντικής φυσικής μεταβολής του πληθυσμού είναι δυνατή, οι μεταναστευτικές κινήσεις δεν εμφανίζουν κάποια συγκεκριμένη κανονικότητα. Υπάρχει μια επαλληλία αιτίων που προκαλούν τις μεταναστευτικές κινήσεις (οικονομικά, πολιτικά, ιδεολογικά κλπ.) που πρέπει να εκτιμώνται αναλυτικά πριν από κάθε πρόβλεψη της εξέλιξης των μεταναστευτικών κινήσεων. Σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπιση των μεταναστευτικών δεδομένων σαν χρονολογικές σειρές και εξαγωγή βάσει αυτών των συμπερασμάτων για το μέλλον θα πρέπει να θεωρείται επισφαλής.
Προτάσεις
Είναι σίγουρο ότι οι πολωτικές διαδικασίες όχι μόνο δεν ευνοούν αλλά δημιούργησαν στην ουσία τα εν λόγω προβλήματα.
Το πρότυπο της ολοκληρωμένης ανάπτυξης ( ή ενδογενούς ανάπτυξης ή εκ των κάτω ανάπτυξη) αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη επιλογή καθώς προσφέρεται για περιφέρειες με παραδοσιακή διάρθρωση της οικονομικής τους δραστηριότητας, προβλήματα στην αγορά εργασίας και γεωφυσικά μειονεκτήματα όπως επίσης και σε περιόδους κρίσης με σημαντικές διαρθρωτικές μεταβολές.
Η στρατηγική της ενδογενούς ανάπτυξης, στηριζόμενη στην κινητοποίηση και βελτίωση των τοπικών δυνάμεων και ιδιαίτερα στο εργατικό δυναμικό και την επιχειρηματικότητα, θα αποτελέσει τη μακροχρόνια λύση για τις ελληνικές μη μητροπολιτικές περιφέρειες. Έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία καινοτομικού περιβάλλοντος και στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών και μεθόδων για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες υπάρχει συγκριτικό πλεονέκτημα.
Η ενίσχυση των υποδομών στον τεχνικό και κοινωνικό τομέα ως και ισχυρή πολιτική κινήτρων, θα συμβάλλει, επίσης, όχι μόνο στην συγκράτηση του πληθυσμού στα όρια της κάθε περιφέρειας αλλά και στην έλξη πληθυσμού από άλλες κορεσμένες περιφέρειες της χώρας
Πίνακας 1 : Ισοζύγιο εσωτερικής μετανάστευσης Ελλάδος κατά περιφέρεια
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ
ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ 1956-1960 1966-1970 1976-1980 1986-1990 1996-2000
Περιφέρεια Πρωτεύουσας 177.700 190.860 66.950 -80.622 287.355
Λ. Στερεά και Εύβοια -20.200 -27.300 21.630 59.616 -13.740
Υπόλοιπο Αττικής … 10.240 39.160 50.305 49.939
Στερεά και Εύβοια … -17.060 -17.530 9.311 519
Πελοπόννησος -59.000 -46.320 -25.280 11.101 -11.527
Ιόνιοι Νήσοι -14.000 -9.760 -6.830 2.111 -1.665
Ήπειρος -19.800 -20.200 -14.850 678 -1.278
Θεσσαλία -14.300 -28.760 -23.190 -6.427 -13.257
Μακεδονία -4.900 -3.560 1.150 7.802 -4.322
Νομός Θεσσαλονίκης … 51.100 31.630 9.126 6.903
Λοιπή Μακεδονία … -54.660 -30.480 -1.324
Θράκη -600 -16.280 -8.010 -3.831 13.315
Νήσοι Αιγαίου -26.900 -20.080 -9.360 2.331 15.622
Περιφ. Β.Αιγαίου … -10.840 -6.540 -1.308 7.556
Περιφ. Ν. Αιγαίου … -9.240 -2.820 3.639 7.659
Κρήτη -17.700 -18.620 -2.210 7.241 1.770
ΠΗΓΗ : ΕΣΥΕ, αποτελέσματα απογραφών πληθυσμού 1961 - 2001
Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας
Εισήγηση για το 1ο Συνέδριο της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου με θέμα «Οι Κοινωνικές Επιστήμες Σήμερα», Απρίλιος 2006, Μυτιλήνη
Περίληψη
Η εισήγηση αυτή έχει ως στόχο να αναλύσει σε βάθος τις διαπεριφερειακές ροές στην μεταπολεμική Ελλάδα, όσο αφορά το μέγεθος, την κατεύθυνση, το πρότυπο το οποίο δημιούργησαν στην κατανομή του εθνικού πληθυσμού (Centralization-Decentralization) και τις σχετικές επιδράσεις τους στον πληθυσμό των περιφερειών προέλευσης και προορισμού. Διερευνάται επίσης το πρότυπο περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα, όπως αυτό διαμορφώθηκε μεταπολεμικά με τη συμβολή των εν λόγω μεταναστευτικών ροών. Η ανάλυση δείχνει τάσεις επανασυγκέντρωσης του πληθυσμού της Ελλάδος στην Περιφέρεια Πρωτεύουσας κατά το 2ο μισό της δεκαετίας του ’90, μετά την προσωρινή μεταστροφή του σχετικού προτύπου ( turnaround) κατά την αντίστοιχη περίοδο της δεκαετίας του ’80.
Θεωρητικό Πλαίσιο
Οι μεταναστευτικές ροές, μέσα σε ένα σύστημα περιφερειών, συνδέουν άμεσα τους πληθυσμούς αυτών και επιδρούν πολλαπλά στις περιφερειακές πληθυσμιακές και οικονομικές ανισότητες. Όταν μάλιστα οι ροές αυτές παίρνουν τεράστιες διαστάσεις και έχουν σαν τόπο προορισμού ήδη ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, όπως συνέβη στην μεταπολεμική Ελλάδα, οι σχετικές επιδράσεις είναι καταλυτικές σε βάρος των περιοχών προέλευσης των μεταναστών. Αυτή η επιλεκτική μετανάστευση είναι φανερό ότι διαδραματίζει ένα βασικό ρόλο στην τροποποίηση της κατανομής των ανθρωπίνων πόρων και επιτείνει τελικά την περιφερειακή ανισορροπία. (πίνακας 1). Η εσωτερική μετανάστευση αποτελεί τον βασικό συνδετικό κρίκο μεταξύ των οικονομικών και πληθυσμιακών μεταβολών και συντελεί στη δημιουργία έντονων περιφερειακών ανισοτήτων (σχήμα 1). Ταυτόχρονα, οι δείκτες εισροής και εκροής μεταναστών κατά περιόδους και κατά περιφέρειες παρουσιάζουν ίσες τιμές με τους δείκτες γεννητικότητας και θνησιμότητας και αποτελούν έτσι τον σημαντικότερο παράγοντα διαμόρφωσης του περιφερειακού πληθυσμού (πίνακας 2) Η εσωτερική μετανάστευση, επιπλέον, συνδέει άμεσα τους πληθυσμούς σε ένα σύστημα περιφερειών (και έτσι κάθε μετακινούμενο άτομο επιδρά διπλά στη σχέση των δύο πληθυσμών). Τα μετακινούμενα άτομα αποδίδουν κοινωνικά και οικονομικά στο νέο περιβάλλον, ενώ το κόστος ανατροφής τους καταβάλλεται από την περιφέρεια προέλευσης. Η επίδραση της κινητικότητας αυτής στην ανάπτυξη των επιμέρους περιφερειών είναι καθοριστική, εάν αναλογιστούμε ότι οι περιφερειακές αγορές εργασίας που πλήττονται ιδιαίτερα από τη μετανάστευση, παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους και αντιδρούν διαφορετικά η κάθε μια στις εθνικές οικονομικές μεταβολές και στα μέτρα πολιτικής απασχόλησης.
Η νεοκλασική θεωρία, αλλά και η θεωρία της πολικής ανάπτυξης, που θεώρησαν αναγκαία ή ευνοϊκή, αντίστοιχα, μια τέτοια εξέλιξη για την επίτευξη περιφερειακής ισορροπίας διαψεύστηκαν πλήρως και οδήγησαν σε πλήρως αντίθετα αποτελέσματα. Έτσι, η Ελλάδα διαμόρφωσε, μεταπολεμικά ένα πρότυπο ανάπτυξης, όχι στη βάση «Βορράς- Νότος», όπως συνέβη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες αλλά στη βάση «ανεπτυγμένα μητροπολιτικά κέντρα-υποβαθμισμένες μη μητροπολιτικές περιφέρειες». Η παραπάνω διαδικασία είναι δυναμική, δηλαδή ενώ σε πρώτη φάση οι περιφερειακές ανισότητες οδηγούν σε μεταναστευτικές ροές από τις λιγότερο ανεπτυγμένες προς τις πιο ανεπτυγμένες περιοχές, η διαδικασία αυτή, αν γίνει σε μαζική κλίμακα, αποδυναμώνει τον παραγωγικό και αναπαραγωγικό ιστό στις πρώτες και τις οδηγεί σε νέο κύκλο υπανάπτυξης και έντασης των περιφερειακών ανισοτήτων
Συγκεκριμένα, η περιφερειακή κατανομή του εργατικού δυναμικού χαρακτηρίζεται από έντονη συσσώρευση στις δύο μεγάλες μητροπολιτικές περιφέρειες της χώρας, στην Περιφέρεια Αττικής και στην Περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, με βασικό πόλο την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Πράγματι, 2.451.806 από το εργατικό δυναμικό της Χώρας (56,11 % του συνόλου) είναι εγκατεστημένο στις δύο αυτές περιφέρειες το 2002. Η συσσώρευση συνεχίζεται ακόμη και την πρόσφατη δεκαετία 1992-2002, καθώς το 1992 η συμμετοχή του εργατικού δυναμικού των δύο αυτών περιοχών στο σύνολο της χώρας ήταν 2.201.075 άτομα, δηλ. το 54,56 % του συνόλου. Η ανατροφοδότηση των ροών αυτών προς τα μεγάλα αστικά κέντρα παρατηρείται σε χώρες που δεν εφαρμόζεται ισχυρή περιφερειακή πολιτική και που διατηρούνται επί μακρόν οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανισότητες όπως και διαφορές στις ευκαιρίες απασχόλησης μεταξύ των περιφερειών. Οι ροές αυτές επιτείνονται ιδιαίτερα σε περιόδους που συντελούνται οικονομικές διαρθρωτικές μεταβολές (όπως η σύγχρονη μετάβαση στην κοινωνία των υπηρεσιών) και σε χώρες που, στο διεθνές μεταναστευτικό σύστημα, μετατρέπονται από χώρες αποστολής σε χώρες υποδοχής ξένων μεταναστών, λόγω της συγκράτησης μεγάλου μέρος αυτών στα ανεπτυγμένα αστικά κέντρα.
Η εξέλιξη αυτή προκλήθηκε από θεωρητικές απόψεις και πολιτικές που κυριάρχησαν στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου διεθνώς στα πλαίσια της τεράστιας εξάπλωσης της βιομηχανικής ανάπτυξης. Το ενδιαφέρον για την εθνική αποκλειστικά ανάπτυξη και η παραμέληση της περιφερειακής διάστασης αυτής, οδήγησε μεταπολεμικά στη συγκέντρωση μεγάλου μέρους της οικονομικής δραστηριότητας του αναπτυσσόμενου δευτερογενή και τριτογενή τομέα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα να προκληθεί ένα μαζικό κύμα μεταναστών σχεδόν από όλη την λοιπή Ελλάδα προς αυτήν. Δευτερευόντως η ροή αυτή κατευθύνθηκε και προς την Θεσσαλονίκη. Η εξέλιξη αυτή είχε τη βάση της στην επικράτηση για μεγάλο χρονικό διάστημα, θεωρητικών απόψεων, όπως η νεοκλασική σύμφωνα με την οποία η απρόσκοπτη κινητικότητα του πληθυσμού είναι επιθυμητή και αναγκαία για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος. (Isaac, 1947). Με τη θεωρία που ανέπτυξε ο Keynes στα 1935 (Keynes, 1955) απορρίπτεται η δυνατότητα ύπαρξης τέλειου ανταγωνισμού και γενικότερα όλο το κλασικό οικονομικό οικοδόμημα πάνω στο οποίο στηρίχθηκαν και οι απόψεις τους για την περιφερειακή κατανομή του πληθυσμού. Παρόλα αυτά, σε ορισμένα μεταγενέστερα Κεϋνσιανά υποδείγματα, υιοθετείται η άποψη η άποψη ότι οι μεταναστευτικές ροές είναι πολύ πιθανό να αποτελούν εξισορροπητικό παράγοντα προς την κατεύθυνση άρσης των περιφερειακών ανισοτήτων ( Χατζημιχάλη Ντ. & Κ., 1979). Επιπλέον, θεωρήσεις της περιφερειακής επιστήμης και ιδιαίτερα η θεωρία των πόλων ανάπτυξης ευνόησαν τη δημιουργία μεγάλων συγκεντρώσεων πληθυσμού (Darwent D. 1975) , ενώ και αντίθετες, με τις ανωτέρω απόψεις, προσεγγίσεις, όπως η μαρξιστική, δεν συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στις περιφερειακές πληθυσμιακές ανισότητες ( Palloit C., 1978, Madel E., 1963). Κάτω από την επίδραση των ανωτέρω απόψεων που επικράτησαν στις κυριότερες σχολές επιστημονικής σκέψης, οι οποίες σε τελευταία ανάλυση συνίστανται στην παραμέληση της μεταβλητής «χώρος» ως αυτόνομης διάστασης στη μελέτη των κοινωνικοοικονομικών φαινομένων, η έλλειψη προσοχής για την περιφερειακή κατανομή του πληθυσμού, ως πεδίου μελέτης, έχει έκδηλη αιτιολόγηση.
Τα χαρακτηριστικά των περιφερειών ως προς την ανεργία φαίνεται να διαφοροποιούνται κατά την τελευταία δεκαετία Στις αρχές του ’90, η Αττική και η Στερεά φαίνεται να πλήττονται περισσότερο κάτω από την επίδραση της αποβιομηχάνισης και της προσπάθειας για αποκέντρωση της βιομηχανίας της δεκαετίας του ‘80. Οι νησιωτικές περιφέρειες λόγω του τουρισμού και οι μη μητροπολιτικές αγροτικές περιφέρειες παρουσιάζουν μικρότερη ανεργία. Σήμερα, η εικόνα αυτή φαίνεται να έχει αλλάξει.. Το πρόβλημα της αποβιομηχάνισης και η εγκατάλειψη της περιφερειακής πολιτικής τόνωσης της ανάπτυξης των μη μητροπολιτικών περιφερειών πλήττει τη Μακεδονία και ιδιαίτερα τη Δυτική, τη Δυτική Ελλάδα αλλά και την περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου, όπου ο τουρισμός δεν αναπτύχθηκε σε γερές βάσεις και λιγότερο την Αττική και την Στερεά Ελλάδα, όπου αναπτύσσονται ταχύτερα οι υπηρεσίες. Χαμηλή ανεργία εξακολουθούν να παρουσιάζουν οι παραδοσιακές γεωργικές περιφέρειες της Πελοποννήσου και του Β. Αιγαίου και οι νησιωτικές της Κρήτης και των Ιονίων.
Οι διαφοροποιήσεις στις εθνικές από τη μια και στις περιφερειακές - τοπικές από την άλλη τάσεις της ανεργίας, οδηγεί σε διαφοροποιήσεις και στην πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί για την αντιμετώπιση των ιδιαίτερων προβλημάτων των περιφερειών και των πόλεων με στρατηγικές τοπικής ανάπτυξης ή ακόμη της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης.
Τα θέματα αυτά, θα καταβληθεί προσπάθεια να διερευνηθούν για την Ελλάδα σε τρόπο ώστε να προκύψουν συμπεράσματα περιφερειακής πολιτικής στην κατεύθυνση μείωσης της ανεργίας και ελαχιστοποίησης της επίδρασης των διαρθρωτικών μεταβολών που διαδραματίζονται διεθνώς σήμερα και διαμορφώνουν την κοινωνία και οικονομία του 21ου αιώνα.
Τα αίτια της μετανάστευσης
Τα βασικά κίνητρα των μεταναστών ήταν η ανάγκη εξεύρεσης πόρων διαβίωσης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Αργότερα όμως, λειτούργησαν και άλλα κίνητρα για τις μετακινήσεις τους όπως:
Το Περιβάλλον, η αλλαγή των μεθόδων καλλιέργειας και οι πληθυσμιακές πιέσεις καθώς, η έκταση της γης δεν ήταν συχνά αρκετή για να θρέψει τον πληθυσμό ενός τόπου. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στα νησιά που η καλλιεργήσιμη γη περιορίζεται από την θάλασσα και η αύξηση του πληθυσμού οδηγεί στην ανεπάρκεια των αγαθών.
Η εποχιακή ανεργία, ανάλογα με το είδος των καλλιεργειών και τις ιδιαιτερότητες της τοπικής παραγωγής.
Οι φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, ξηρασία οι χιονοπτώσεις, οι σεισμοί) εξαναγκάζουν συχνά τα άτομα να μετακινηθούν σε πιο γόνιμες ή ασφαλείς περιοχές.
Τα πολιτικά κίνητρα, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του εμφυλίου στην Ελλάδα
Κοινωνικοί λόγοι. Η μετανάστευση γίνεται επίσης και για οικογενειακούς λόγους, ή αποβλέπει στην ανεύρεση συντρόφου και την δημιουργία οικογένειας
Ο ευδαιμονισμός που προσφέρει το αστικό περιβάλλον. Η συγκέντρωση και η ποικιλία των δραστηριοτήτων στις πόλεις και τέλος
Οι αναποτελεσματικές πολιτικές επιλογές. Το ενδιαφέρον της πολιτικής για την εθνική αποκλειστικά ανάπτυξη και η παραμέληση της περιφερειακής διάστασης της ανάπτυξης οδήγησε στην συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους της δραστηριότητας του αναπτυσσόμενου δευτερογενούς τομέα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Η συγκεντρωτική λειτουργία του κράτους κατέληξε, επίσης, στην άνιση ανάπτυξη των υπηρεσιών στον εθνικό χώρο και πάλι υπέρ της πρωτεύουσας.
Ως πρότυπο της περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα θεωρήθηκε εσφαλμένα η υπέρμετρη αστικοποίηση και η συγκέντρωση πληθυσμού στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα. Η εσωτερική μετανάστευση αποτέλεσε και αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα ανισορροπίας επιδρώντας πολλαπλά στη δομή του περιφερειακού πληθυσμού και της οικονομίας. Συνέβαλλε στην δημιουργία περιφερειακού προτύπου ανάπτυξης στη βάση του δίπολου «ανεπτυγμένα μητροπολιτικά κέντρα-υποβαθμισμένες μη μητροπολιτικές περιφέρειες. Η υπέρμετρη συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριότητος οδήγησε, τελικά, τις πολικές περιοχές σε κατάσταση κορεσμού και στη δημιουργία αρνητικών οικονομιών συγκέντρωσης και κλίμακος, τις δε λοιπές περιφέρειες σε κατάσταση οικονομικής καθυστέρησης, με κύρια χαρακτηριστικά τη δυσμενή κλαδική διάρθρωση, την έλλειψη υποδομών και την χαμηλή ενσωμάτωση της τεχνολογίας
Ειδικότερα , οδήγησε σε άνιση κατανομή του περιφερειακού πληθυσμού σε βάρος των μη μητροπολιτικών περιοχών της χώρας, αλλοίωσε τη δημογραφική κατά ηλικία δομή του περιφερειακού πληθυσμού της χώρας, καθώς αποψίλωσε τις μη μητροπολιτικές περιοχές της χώρας από παραγωγικό και αναπαραγωγικό πληθυσμό και μέσω της ανωτέρω εξέλιξης συνέβαλλε σημαντικά στην υπογεννητικότητα και στη δημογραφική γήρανση του πληθυσμού των μη μητροπολιτικών περιοχών, ενώ ενίσχυσε την αντίστοιχη βάση των δύο μεγάλων αστικών κέντρων. Οδήγησε, δευτερογενώς, σε ανακατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων υπέρ των δύο μεγάλων αστικών κέντρων προς ικανοποίηση των πρόσθετων αναγκών του συσσωρευμένου πληθυσμού, τροφοδοτώντας έτσι τις περιφερειακές ανισότητες
Η υπέρμετρες μεταναστευτικές ροές προς τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα (Περιφέρεια Πρωτεύουσας-πολεοδομικό Θεσσαλονίκης) εμπόδισε την ανάπτυξη άλλων ενδιάμεσου μεγέθους αστικών κέντρων και γενικότερα διαμόρφωσε ένα άνισο σύστημα αστικών κέντρων στην Ελλάδα
Η ανατροφοδότηση ισχυρών μεταναστευτικών ροών προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, που άλλωστε συνεχίζεται σε ύφεση, μπορεί ανά πάσα στιγμή να αναζωπυρωθεί, εφόσον δεν εφαρμόζεται ισχυρή και κατάλληλη περιφερειακή πολιτική, διατηρούνται επί μακρόν οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανισότητες και διαφορές στις ευκαιρίες απασχόλησης μεταξύ των περιφερειών και δεν υπάρξει η πολιτική και κοινωνική βούληση, ώστε να συντελεστούν οικονομικές διαρθρωτικές μεταβολές ( βλέπε σύγχρονη μετάβαση στην κοινωνία των υπηρεσιών)
Ο ρόλος της Δημογραφίας για την μέτρηση και τις επιπτώσεις της μετανάστευσης
Ο πληθυσμός βρίσκεται κάτω από την ταυτόχρονη επίδραση τριών βασικών δημογραφικών διαδικασιών που μεταβάλλουν συνεχώς το μέγεθός του, την σύνθεση κατά φύλο και ηλικία, καθώς και την γεωγραφική κατανομή του. Πρόκειται για την γεννητικότητα, την θνησιμότητα και τη μετανάστευση.
Το αλγεβρικό άθροισμα της τιμής της γεννητικότητας και της θνησιμότητας μας δίνει την φυσική μεταβολή (αύξηση ή μείωση) του πληθυσμού ή αλλιώς την φυσική του κίνηση. Συχνά το άθροισμα αυτό ονομάζεται και "υπεροχή γεννήσεων έναντι θανάτων". Το αλγεβρικό άθροισμα της μετανάστευσης προς την περιοχή και της μετανάστευσης από την περιοχή μας ορίζει την καθαρή μετανάστευση ή αλλιώς την φαινόμενη μετανάστευση. Η συνολική μεταβολή του πληθυσμού μιας περιοχής ορίζεται από το αλγεβρικό άθροισμα της φυσικής μεταβολής και της φαινόμενης μετανάστευσης
Κάθε μια από τις βασικές δημογραφικές διαδικασίες διέπεται από τους δικούς της νόμους μεταβολής και εξέλιξης και προσδιορίζεται ποσοτικά με ορισμένα μέτρα. Ειδικότερα η μετανάστευση είναι η μόνιμη ή προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας. Οι μεταναστευτικές κινήσεις μπορούν να καταταγούν σε διάφορες κατηγορίες, ανάλογα με το χρησιμοποιούμενο κριτήριο κατάταξης. Συνηθέστερη είναι η κατάταξη των μεταναστευτικών κινήσεων σε σχέση με το κράτος, σαν ενότητας γεωγραφικής παρατήρησης, και η διάκριση της εξωτερικής ή διεθνούς από την εσωτερική μετανάστευση. Διεθνής μετανάστευση είναι η κίνηση από ένα κράτος σε άλλο. Το ρεύμα των αναχωρήσεων λέγεται αποδημία, το δε αντίστροφο ρεύμα, των αφίξεων και εγκαταστάσεων μετοικία ή και παλιννόστηση. Εσωτερική μετανάστευση είναι η κίνηση από ένα οικισμό σ' ένα άλλο μέσα στα όρια ενός και του αυτού κράτους. Στην περίπτωση της εσωτερικής μετανάστευσης το ρεύμα των αναχωρήσεων ονομάζεται εκδημία, το δε των αφίξεων εισδημία.
Η μετανάστευση μπορεί να μετρηθεί άμεσα και έμμεσα. Η άμεση μέτρηση προϋποθέτει την καταγραφή κάθε μετακίνησης την στιγμή που αυτή πραγματοποιείται. Η έμμεση μέτρηση είναι αποτέλεσμα του υπολογισμού της διαφοράς ανάμεσα στην πραγματική και στην φυσική μεταβολή του πληθυσμού.
Η άμεση μέτρηση είναι προτιμότερη στον υπολογισμό της διεθνούς μετανάστευσης δεδομένου ότι οι .μετακινήσεις αυτές διέρχονται διαμέσου ορισμένων σημείων (σταθμοί, αεροδρόμια, κλπ.) και μπορούν να ελεγχθούν. Παρά όμως τη δυνατότητα ελέγχου της διέλευσης η άμεση μέτρηση είναι αρκετά επισφαλής γιατί εξαρτάται από τη δήλωση του ίδιου του μετακινούμενου. Αυτή η δήλωση μπορεί είτε να είναι ψευδής, είτε να μεταβληθούν οι προθέσεις του μετακινούμενου (π.χ. όταν ο προσωρινά επιστρέφων εγκαθίσταται μόνιμα). Για τους λόγους αυτούς ορθότερη και ακριβέστερη είναι η έμμεση μέτρηση της μετανάστευσης, τόσο της διεθνούς και πολύ περισσότερο της εσωτερικής
Ενώ οι δείκτες μέτρησης της γεννητικότητας και της θνησιμότητας παρουσιάζουν μια ορισμένη και προβλέψιμη διακύμανση, οπότε μια στατιστική προσέγγιση της μελλοντικής φυσικής μεταβολής του πληθυσμού είναι δυνατή, οι μεταναστευτικές κινήσεις δεν εμφανίζουν κάποια συγκεκριμένη κανονικότητα. Υπάρχει μια επαλληλία αιτίων που προκαλούν τις μεταναστευτικές κινήσεις (οικονομικά, πολιτικά, ιδεολογικά κλπ.) που πρέπει να εκτιμώνται αναλυτικά πριν από κάθε πρόβλεψη της εξέλιξης των μεταναστευτικών κινήσεων. Σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπιση των μεταναστευτικών δεδομένων σαν χρονολογικές σειρές και εξαγωγή βάσει αυτών των συμπερασμάτων για το μέλλον θα πρέπει να θεωρείται επισφαλής.
Προτάσεις
Είναι σίγουρο ότι οι πολωτικές διαδικασίες όχι μόνο δεν ευνοούν αλλά δημιούργησαν στην ουσία τα εν λόγω προβλήματα.
Το πρότυπο της ολοκληρωμένης ανάπτυξης ( ή ενδογενούς ανάπτυξης ή εκ των κάτω ανάπτυξη) αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη επιλογή καθώς προσφέρεται για περιφέρειες με παραδοσιακή διάρθρωση της οικονομικής τους δραστηριότητας, προβλήματα στην αγορά εργασίας και γεωφυσικά μειονεκτήματα όπως επίσης και σε περιόδους κρίσης με σημαντικές διαρθρωτικές μεταβολές.
Η στρατηγική της ενδογενούς ανάπτυξης, στηριζόμενη στην κινητοποίηση και βελτίωση των τοπικών δυνάμεων και ιδιαίτερα στο εργατικό δυναμικό και την επιχειρηματικότητα, θα αποτελέσει τη μακροχρόνια λύση για τις ελληνικές μη μητροπολιτικές περιφέρειες. Έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία καινοτομικού περιβάλλοντος και στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών και μεθόδων για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες υπάρχει συγκριτικό πλεονέκτημα.
Η ενίσχυση των υποδομών στον τεχνικό και κοινωνικό τομέα ως και ισχυρή πολιτική κινήτρων, θα συμβάλλει, επίσης, όχι μόνο στην συγκράτηση του πληθυσμού στα όρια της κάθε περιφέρειας αλλά και στην έλξη πληθυσμού από άλλες κορεσμένες περιφέρειες της χώρας
Πίνακας 1 : Ισοζύγιο εσωτερικής μετανάστευσης Ελλάδος κατά περιφέρεια
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ
ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ 1956-1960 1966-1970 1976-1980 1986-1990 1996-2000
Περιφέρεια Πρωτεύουσας 177.700 190.860 66.950 -80.622 287.355
Λ. Στερεά και Εύβοια -20.200 -27.300 21.630 59.616 -13.740
Υπόλοιπο Αττικής … 10.240 39.160 50.305 49.939
Στερεά και Εύβοια … -17.060 -17.530 9.311 519
Πελοπόννησος -59.000 -46.320 -25.280 11.101 -11.527
Ιόνιοι Νήσοι -14.000 -9.760 -6.830 2.111 -1.665
Ήπειρος -19.800 -20.200 -14.850 678 -1.278
Θεσσαλία -14.300 -28.760 -23.190 -6.427 -13.257
Μακεδονία -4.900 -3.560 1.150 7.802 -4.322
Νομός Θεσσαλονίκης … 51.100 31.630 9.126 6.903
Λοιπή Μακεδονία … -54.660 -30.480 -1.324
Θράκη -600 -16.280 -8.010 -3.831 13.315
Νήσοι Αιγαίου -26.900 -20.080 -9.360 2.331 15.622
Περιφ. Β.Αιγαίου … -10.840 -6.540 -1.308 7.556
Περιφ. Ν. Αιγαίου … -9.240 -2.820 3.639 7.659
Κρήτη -17.700 -18.620 -2.210 7.241 1.770
ΠΗΓΗ : ΕΣΥΕ, αποτελέσματα απογραφών πληθυσμού 1961 - 2001
Σχόλια