Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο

Ευστράτιος Παπάνης

Οι παραδοσιακές οικονομικές θεωρίες έχουν δώσει υπερβάλλουσα σημασία στην έννοια του κεφαλαίου και ανεξάρτητα από τις κοινωνικοπολιτικές τους θεωρήσεις, βλέπουν τη φύση ως «αποθήκη» πρωτογενών υλικών για την παραγωγή αγαθών που θα καταναλωθούν από τους ανθρώπους. Όλα τα συστήματα αυτά, είτε καπιταλιστικά, μαρξιστικά ή σοσιαλιστικά, ερίζουν για τον τρόπο διανομής των αγαθών και αγνοούν ότι στο περιβάλλον υπάρχουν στοιχεία, τα οποία δεν είναι ή δε θα έπρεπε να είναι μετατρέψιμα και κατ’ουδένα τρόπο δεν πρέπει να θεωρούνται βάση για καταναλωτικά αγαθά. Η άνδρωση των οικολογικών κινημάτων και η συνειδητοποίηση ότι οι φυσικοί πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι οδήγησε στην εξάπλωση του όρου «κρίσιμο φυσικό κεφάλαιο» που αφορά όλες εκείνες τις φυσικές παραμέτρους, που δεν μπορούν να υποκατασταθούν από την ανθρώπινη παρέμβαση και επιδρούν καταλυτικά στην ψυχοσύνθεση, την ευεξία, τη γνώση και τους θεσμούς μιας κοινωνίας. Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα προκληθεί από τη λειψυδρία, που ήδη μαστίζει πολλές περιοχές του πλανήτη. Κατά τον ίδιο τρόπο η μείωση του στρώματος όζοντος προκαλεί καρκινογενέσεις, οι οποίες απομυζούν τα κρατικά συστήματα υγείας. Έρευνες έχουν δείξει ότι παιδιά που αναθρέφονται σε μεγάλες αστικές περιοχές στερούνται των δεξιοτήτων εκείνων για πιθανή μελλοντική τους επιβίωση σε αντίξοες συνθήκες και διαθέτουν μειωμένο γνωστικό υπόβαθρο, που εν συνεχεία επηρεάζει τη νοημοσύνη τους (Παπάνης Ε., Διδακτορική διατριβή).
Το φυσικό περιβάλλον, επομένως, που σύμφωνα με τις οικονομικές θεωρίες του παρελθόντος δεν ήταν τίποτα άλλο παρά τομέας εκμετάλλευσης, αποκτά σήμερα βαρύνουσα σημασία, γιατί εμπλέκει διαδικασίες που έχουν σκοπό τη διατήρηση της ζωής, τα μέσα παραγωγής, την πληροφορία και την ψυχική ισορροπία.
Η συσχέτιση αυτών των παραγόντων είναι υψηλή και η επίδρασή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι αδιαμφισβήτητη. Η ίδια η αίσθηση των αξιών που αποτελούν θεμέλιο λίθο των κοινωνιών, φαίνεται να επηρεάζεται από τη φύση. Το φυσικό κεφάλαιο διαμορφώνει ήθη και έθιμα, πρότυπα κοινωνικής διαστρωμάτωσης και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα παραγωγής γνώσης. Συγκεκριμένα, η συμβολή τους αφορά τους παρακάτω τομείς:
 Αναψυχή (απόδραση από αγχωτικές αστικές περιοχές και συναισθηματικές απολαύσεις ανώτερου επιπέδου με κλινικές εφαρμογές στο σωματικό και ψυχολογικό τομέα)
 Παραγωγή επιστημονικής γνώσης (εύρεση χημικών και γενετικών πληροφοριών για οργανισμούς, βιολογικές παρατηρήσεις)
 Μετάδοση γνώσης (διαμόρφωση παιδαγωγικού υλικού και ίδρυση μουσείων φυσικής ιστορίας και επιτόπια παρατήρηση των μαθητών)
 Σύνδεση της φυσικής εξέλιξης με την ιστορική διαμόρφωση των κοινωνιών (επιρροή των φυσικών συνθηκών στην οικονομική και πολιτική σύνθεση μιας κοινωνίας π.χ. παραγωγή λιγνίτη => βιομηχανική συγκρότηση => καρκινογένεση στην περιοχή της Πτολεμαίδας και Κοζάνης)
 Μελέτη της πολιτισμικής ταυτότητας, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με διαμόρφωση εθίμων
 Θρησκευτικότητα (μελέτη των τελετών που διαμορφώθηκαν κάτω από συγκεκριμένες φυσικές συνθήκες)
 Ψυχική και πνευματική υγεία (ανάπτυξη των νευρώσεων και των ψυχικών παθήσεων στα αστικά περιβάλλοντα και η δραματική αύξηση των αγχωτικών διαταραχών, επηρεάζει την οικονομία ενός τόπου και τη παραγωγή επιστημονικής γνώσης)
Είναι γεγονός ότι η προσφορά του κρίσιμου φυσικού κεφαλαίου δεν περιορίζεται μόνο στα στενά πλαίσια των παροχών οικολογικής σημασίας. Η συμβολή του έγκειται και σε λειτουργίες ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα (σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία) έτσι όπως διαμορφώνονται μέσα στην πνευματική και συγκινησιακή σφαίρα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η υποστηρικτική διάσταση του κρίσιμου φυσικού κεφαλαίου, αν και σπάνια συνυπολογίζεται στα κριτήρια ποιότητας ζωής, έχει αποδείξει τη σημαντικότητα του ρόλου του μέσα από εμπειρικές παρατηρήσεις.
Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί από τη δεκαετία του ’60 τεκμηρίωσαν την εξαρτητική σχέση του ανθρώπου από τη φύση τονίζοντας τα ψυχολογικά οφέλη που μπορεί να προσδώσει η εμπειρία του φυσικού περιβάλλοντος (Bladgroen, 1963). Επίσης, κλασικό παράδειγμα που πιστοποιεί και τεκμηριώνει τη σχέση αλληλεξάρτησης και επίδρασης μεταξύ των δύο αποτελεί η πειραματική έρευνα του Ulrich (1984) σε εγχειρισμένους ασθενείς. Από τη μελέτη του διεφάνη ότι η μετεγχειρητική πορεία των ασθενών που διέμεναν σε δωμάτιο με ειδυλλιακή θέα ήταν πιο σύντομη και λιγότερο επώδυνη συγκριτικά με τους ασθενείς που το δωμάτιο τους έβλεπε τοίχο.
Οι αγχολυτικές διεργασίες της φύσης εκτός από την προάσπιση της υγείας λειτουργούν τονωτικά και στον κοινωνικό ιστό. Έρευνα του Kuo (1998) καταδεικνύει ότι η ύπαρξη πάρκων σε αστικά κέντρα ενθαρρύνει τους κοινωνικούς δεσμούς και προάγει την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων. Η εικόνα του «πρασίνου» λειτουργεί ως πηγή ενέργειας και απαλλάσσει το άτομο από τα καθημερινά στρεσογόνα ερεθίσματα που δέχεται.
Έρευνα που διεξήχθη στη Γαλλία και Ολλανδία σχετίζεται με τις στάσεις των κατοίκων απέναντι στη φύση και κατέδειξε τα ακόλουθα:
 Η διατήρηση των οικολογικών διεργασιών αποτελεί κληρονομιά για τις μελλοντικές γενεές και επηρεάζει την ψυχική υγεία σε μεγάλο βαθμό. Επιπλέον διδάσκει τους ανθρώπους να αποδίδουν σημασία σε μη υλιστικά πρότυπα.
 Η αίσθηση της ελευθερίας, ομορφιάς, ενότητας και συμμετοχικότητας αυξάνεται μεγιστοποιώντας την ποιότητα της ζωής.
 Η φύση δεν είναι μια αποκομμένη από τον πολιτισμό έννοια, αλλά συμπληρωματική.
Η οικονομική σημασία του κρίσιμου φυσικού περιβάλλοντος μπορεί να μεταφραστεί στα ακόλουθα:
 Εξοικονόμηση πόρων για τα εθνικά συστήματα υγείας και τους ασφαλιστικούς οργανισμούς.
 Τουρισμός (ίδρυση κέντρων αναψυχής, τουριστικών καταλυμάτων και κέντρων ομορφιάς και χαλάρωσης)
 Σωματική υγεία.
 Έρευνες και βιβλία που αναφέρονται στο φυσικό περιβάλλον
 Μ.Μ.Ε. παραγωγή προγραμμάτων και άρθρων που σχετίζονται με τη φύση.
 Πώληση παραδοσιακών προϊόντων άμεσα συνδεδεμένων με το περιβάλλον της περιοχής.
 Εθελοντική εργασία μελών περιβαλλοντικών οργανώσεων.
Βάσει των παραπάνω μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι το πλούσιο φυσικό περιβάλλον της Αγιάσου, το οποίο σήμερα τείνει να εγκαταλειφθεί, μπορεί να αποτελέσει πόλο ανάπτυξης της περιοχής. Η ίδρυση πάρκων άγριας πανίδας και χλωρίδας, οι επαφές με οργανώσεις, όπως η Greenpeace, και η ίδρυση μουσείων φυσικής ιστορίας θα είλκυε μαθητές και φοιτητές (εκπαιδευτικές εκδρομές) και εθελοντές που θα δραστηριοποιούνταν εκεί. Η βιολογική και ψυχική υγεία που χαρίζει το φυσικό περιβάλλον της Αγιάσου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την ίδρυση κέντρων για άτομα τρίτης ηλικίας ή αποκατάστασης παθήσεων και να αποτελέσει αφορμή για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Η αναβίωση της εγκαταλελειμμένης αγροτικής οικονομίας πρέπει να ξεφύγει από την αναχρονιστική πολιτική της κρατικής προστασίας και των επιδοτήσεων και να βασιστεί στην ενθάρρυνση τοπικών ή ιδιωτικών πρωτοβουλιών που δεν θα βασίζεται στους κλασικούς τρόπους μεταποίησης των προϊόντων, που έτσι και αλλιώς έχει αποδειχθεί ασύμφορος, λόγω της αδυναμίας τυποποίησης. Αντίθετα, η ίδρυση χώρων παραγωγής παραδοσιακών προϊόντων (βλ. παράδειγμα Κρήτης, όπου υπάρχουν κτήματα παραγωγής κρασιού, λαδιού, κ.λ.π. με παραδοσιακό τρόπο) θα δημιουργούσε πολύ πιο προσοδοφόρες επιχειρήσεις.
Αυτό που σήμερα προτείνεται ως καινοτόμο, στην πραγματικότητα αποτελεί αναβίωση της προγονικής αντίληψης για τις σχέσεις ανθρώπου φύσης. Τα οφέλη θα είναι πολλαπλασιαστικά, καθώς οι λόγοι της μη αξιοποίησης των φυσικών πόρων της Αγιάσου οφείλονται στη λανθασμένη, άκαμπτη και μονιστική θεώρηση της φύσης ως ένα άψυχο σύστημα άντλησης πόρων για καταναλωτικούς σκοπούς. Η Αγιάσος, όπως και πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδος, με πλούσια φύση, θα μετατρεπόταν σε ειδυλλιακό μέρος παραμονής, εφόσον το περιβάλλον θα γινόταν η αφορμή για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων μεταποίησης των φυσικών αγαθών σε μορφωτικές ευκαιρίες, αισθητικές ενατενίσεις και ερευνητικές επιλογές.
Κάθε μορφή τοπικής ανάπτυξης είναι άμεσα συνυφασμένη με την οικονομία και κατά συνέπεια με τις μορφές απασχόλησης των κατοίκων. Είναι τόσο αλληλένδετη η σχέση αυτή, ώστε οποιοσδήποτε τόπος χωρίς προοπτικές εργασιακής απασχόλησης και ικανοποίησης των κατοίκων είναι θνησιγενής. Η μετεξέλιξη και εξαφάνιση των παραδοσιακών επαγγελμάτων και η ανικανότητα της κοινότητας να προσαρμοστεί στις επιταγές των καιρών, οδήγησε στη μετανάστευση και στη ραγδαία μείωση του πληθυσμού. Η κατάσταση αυτή σε συνδυασμό και με την αστυφιλία, αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η Αγιάσος. Τα πρώτα βήματα που οδηγούν στην επίλυση του προβλήματος είναι η συστηματική θεωρητική και εμπειρική καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης, ώστε να γίνει εφικτή η επιστημονική τεκμηρίωση και να διατυπωθούν δόκιμες προτάσεις.