Αξίες, θεσμοί και τοπική ανάπτυξη
Μυρσίνη Ρουμελιώτου και Ευστράτιος Παπάνης
Οι κοινωνικές αξίες αποτελούσαν πάντοτε τις «κατευθυντήριες γραμμές» για την πορεία τόσο των ατόμων όσο και ολόκληρων κοινωνιών. Ακόμη και στις πιο πρωτόγονες κοινωνίες και πολιτισμούς ο άνθρωπος ήταν ψυχικά δεμένος με τη γη στην οποία ζούσε και αναζητούσε συνεχώς τρόπους για να διαμορφώσει τις συνθήκες εκείνες διαβίωσης που θα του εξασφάλιζαν αρμονική σχέση με τις δυνάμεις της φύσης.
Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ανάπτυξη μιας περιοχής – και ακόμη περισσότερο η αγροτική ανάπτυξη – είναι στενά συνδεδεμένη με τις θεμελιώδεις αξίες των κατοίκων της, καθώς και τις στάσεις που κρατούν απέναντι στους θεσμούς. Στη Συνάντηση της Παγκόσμιας Ακαδημίας Τεχνών και Επιστήμης το Μάιο του 1999 στην Ουάσιγκτον αναγνωρίστηκε ότι η διαμόρφωση αξιών αποτελεί σημαντική διάσταση της διαδικασίας ανάπτυξης. Η ανθρώπινη ύπαρξη καθορίζεται από τη φύση των αξιών που την διέπουν. Μαζί με τις σωματικές δεξιότητες, τις ζωτικές λειτουργίες και τις πνευματικές στάσεις, οι αξίες επηρεάζουν την εσωτερική οργάνωση των σκέψεων και ενεργειών του ανθρώπου, επιδρώντας σημαντικά στην πορεία της ατομικής και κοινωνικής του ανάπτυξης (Jacobs και Cleveland, 1999).
Παρόλο που η έννοια των αξιών συχνά συγχέεται με εκείνη των ηθικών αρχών, οι αξίες είναι κάτι ευρύτερο. Μπορεί να συνδέονται με το σώμα και την ύλη (καθαριότητα, κάλλος), μπορεί να είναι πνευματικές (αντικειμενικότητα, ειλικρίνεια, δικαιοσύνη), ψυχολογικές (θάρρος, γενναιότητα) ή ψυχικές (αρμονία, αγάπη, αυτοθυσία). Ουσιαστικά, αποτελούν την κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σε αντίθεση με τις δεξιότητες ή τις στάσεις, που βρίσκουν εφαρμογή σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και κοινωνικά πλαίσια, οι αξίες ισχύουν σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δράσης και αντανακλώνται παντού. Αποτελούν το καταστάλαγμα της γνώσης που έχει αποκτήσει μία κοινωνία δια μέσου των αιώνων και κατευθύνουν τις διαδικασίες σκέψης, τις συναισθηματικές διεργασίες, τις προτιμήσεις και τις συμπεριφορές.
Είναι γνωστό ότι η οικονομική ανάπτυξη επιτυγχάνεται με την αύξηση της παραγωγής, όταν οι άνθρωποι είναι σε θέση να παράγουν περισσότερο, να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη και να καταναλώσουν περισσότερο. Για να συμβεί όμως αυτό, είναι απαραίτητη η κινητοποίηση των ατόμων για την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων κα την υιοθέτηση νέων τεχνολογικών μεθόδων. Γενικά, είναι σημαντική η προσαρμογή στις συνθήκες που διαμορφώνονται με τις νέες εξελίξεις. Τα άτομα που είναι ανοιχτά σε νέες ιδέες και δεκτικά στην καινοτομία μπορούν ευκολότερα να συμβαδίσουν με τις εξελίξεις και να προσαρμοστούν καλύτερα στα νέα δεδομένα. Υπό την έννοια αυτή, μπορούν, για παράδειγμα, να υιοθετήσουν με μεγαλύτερη ευκολία νέες τεχνικές καλλιέργειας και να ασχοληθούν με τις νέες τεχνολογίες ή να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να αποκτήσουν κατάλληλη εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά, τα άτομα που δεν διέπονται από τις εν λόγω αξίες φοβούνται τις τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές που εισβάλλουν στη ζωή τους και νιώθουν αβεβαιότητα για το μέλλον τους. Οι σταθερές αξίες αποτελούν το σημείο αναφοράς στο οποίο μπορούν να κινηθούν τα άτομα, προκειμένου να νιώσουν ασφάλεια, αυταξία και αυτοπεποίθηση απέναντι στις νέες προκλήσεις που τους επιφυλάσσει το μέλλον.
Το ίδιο αποτέλεσμα ανάγεται και σε επίπεδο κοινωνιών. Οι ενέργειες της κοινωνίας κατευθύνονται από τις προσδοκίες των μελών της, αφού τα οράματα ανάπτυξης και οι δράσεις υλοποιούνται από αυτά. Για να συμβεί όμως αυτό είναι σημαντικό τα μέλη μιας κοινότητας να διαθέτουν την κατάλληλη κοινωνική συμπεριφορά και να διέπονται από τις κατάλληλες κοινωνικές αξίες, προκειμένου να είναι σε θέση να επικοινωνούν και να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με επιτυχία. Η αλληλοβοήθεια, η αμοιβαιότητα και ο αλληλοσεβασμός ανεξαρτήτου ηλικίας, τάξης, φύλου ή εθνικότητας οδηγούν στην ομόνοια, τη συνεργασία των κατοίκων μιας περιοχής και τη συνεχή από κοινού προσπάθεια για την επίτευξη ενός στόχου ή κοινωφελούς έργου. Για το λόγο αυτό οι διαπροσωπικές σχέσεις παίζουν σημαντικό ρόλο για την τοπική ανάπτυξη. Άλλωστε, κάθε επίτευγμα της σύγχρονης κοινωνίας βασίζεται σε αξίες, όπως η αγάπη για την οικογένεια, η φιλία, η εργασία, η θρησκεία, η υπευθυνότητα, η ανεκτικότητα και η συνεργασία. Χωρίς την ύπαρξη αυτών των αξιών, η κοινωνία δεν θα είχε συνοχή και η πρόοδος θα ήταν ανέφικτη.
Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζουν και οι θεσμοί. Η εμπιστοσύνη στις αρχές και την τοπική αυτοδιοίκηση, στους διεθνείς οργανισμούς στους οποίους ανήκει μια χώρα, στα σώματα ασφαλείας, στους νόμους, καθώς και στα συστήματα εκπαίδευσης και υγείας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική συνοχή και ανάπτυξη. Στην ουσία, αποτελούν την κατάλληλη πολιτισμική υποδομή πάνω στην οποία μπορεί να βασιστεί η κοινωνική ανάπτυξη (Jacobs και Cleveland, 1999).
Σύμφωνα με παλαιότερες έρευνες σε διάφορους λαούς, ο θεσμός της οικογένειας και τα συγγενικά δίκτυα αναφέρθηκαν από τους ερωτώμενους ως τα πιο σημαντικά, ακόμη και σε χώρες όπου τα οικογενειακά δίκτυα δεν θεωρούνται ιδιαίτερα ισχυρά (Thomas και Chambers, 1989, O’Boyle et al., 1992, Oleson et al., 1994, Bowling, 1995b, DePaola και Ebersole, 1995, Farquhar, 1995, Montazeri et al., 1996, Glass και Jolly, 1997, Broadhead et al., 1998, Bradley et al., 1999, Waldron et al., 1999, Campbell και Whyte, 1999, Hilleras et al., 2001, Bryant et al., 2002, Buys, 2001, Browne et al., 2002, Dempster και Donnelly, 2002). Σε επίσης σημαντική θέση τοποθετούν οι ερωτώμενοι την αξία της φιλίας, θεωρώντας ότι «η επαφή με τους φίλους δίνει νόημα στη ζωή». Σε ορισμένες έρευνες μάλιστα, δεν γίνεται καμία διάκριση από τους συμμετέχοντες ανάμεσα στα οικογενειακά και φιλικά δίκτυα (Burbank, 1992). Στην έρευνα που διεξήγαγαν οι Bowling et al. (2002) στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι οικογενειακές σχέσεις συγχωνεύθηκαν με τις σχέσεις με άλλα άτομα στη μεταβλητή «κοινωνικές σχέσεις». Το αποτέλεσμα ήταν το 83% των ερωτώμενων να αναγνωρίσουν την εν λόγω μεταβλητή ως τη σημαντικότερη αξία στη ζωή τους.
Μία άλλη σημαντική αξία για τους ανθρώπους, όπως έχει προκύψει από παλαιότερες έρευνες είναι η θρησκεία, ιδιαίτερα για τους ηλικιωμένους και τους πάσχοντες από κάποια ασθένεια. Οι Campbell et al. (1991), Dempster et al. (2002) και ο Bradley (1997) σε έρευνές τους βρήκαν ότι τα άτομα που έπασχαν κάποια ασθένεια τοποθετούσαν τη θρησκεία σε υψηλή θέση στο σύστημα αξιών τους. Σε έρευνες που διεξήχθησαν στην Ιρλανδία και τη Σουηδία βρέθηκε ότι η θρησκεία καταλάμβανε την πέμπτη θέση στην ιεραρχία αξιών των ερωτώμενων (Browne et al., 2002, Hilleras et al., 2001, Nilsson et al., 1998).
Άλλες σημαντικές αξίες που αναδείχθηκαν μέσα από έρευνες είναι η οικονομική ανεξαρτησία και αυτονομία, ο ελεύθερος χρόνος και η υγεία. Στην έρευνα του Farquhar (1995) τα υλικά αγαθά και η οικονομική άνεση αναφέρθηκαν ως σημαντικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στα πλαίσια του ελεύθερου χρόνου οι ερωτώμενοι συμπεριέλαβαν τη συμμετοχή τους σε συλλόγους, αποδίδοντας έτσι σημαντικό ρόλο και στο κοινωνικό κεφάλαιο (Bowling et al., 2002). Ανεκτίμητο αγαθό για τη ζωή θεωρήθηκε και η υγεία, τόσο η σωματική όσο και η ψυχική, ιδιαίτερα από τους ηλικιωμένους ανθρώπους και εκείνους που αντιμετώπιζαν ήδη κάποιο πρόβλημα υγείας.
Κατά καιρούς έχουν διεξαχθεί διάφορες έρευνες που προσπάθησαν να συνδέσουν τις αξίες και άλλες πολιτισμικές μεταβλητές με την οικονομική ανάπτυξη (Hofstede, 1980, Hofstede and Bond, 1988, Franke, Hofstede and Bond, 1991) υποθέτοντας ότι οι πολιτισμικές αξίες ενός έθνους μπορεί να οδηγήσουν στην οικονομική του επιτυχία ή στην έλλειψη αυτής. Ο Hofstede και οι συνεργάτες του εντόπισαν πέντε διαστάσεις της εθνικής κουλτούρας: την αποφυγή αβεβαιότητας, την απόσταση από την εξουσία, την ατομικότητα/συλλογικότητα, την αρρενωπότητα/θηλυκότητα και τον δυναμισμό του κουνφουκιανισμού. Υπέθεσαν ότι οι πολιτισμικές αξίες, και όχι οι δομικές και υλικές, είναι εκείνες που ρυθμίζουν την οργάνωση και συμπεριφορά των ανθρώπων, οδηγώντας κατ’ αυτό τον τρόπο στην οικονομική ανάπτυξη (Franke et al., 1991).
Οι κοινωνικές αξίες αποτελούσαν πάντοτε τις «κατευθυντήριες γραμμές» για την πορεία τόσο των ατόμων όσο και ολόκληρων κοινωνιών. Ακόμη και στις πιο πρωτόγονες κοινωνίες και πολιτισμούς ο άνθρωπος ήταν ψυχικά δεμένος με τη γη στην οποία ζούσε και αναζητούσε συνεχώς τρόπους για να διαμορφώσει τις συνθήκες εκείνες διαβίωσης που θα του εξασφάλιζαν αρμονική σχέση με τις δυνάμεις της φύσης.
Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ανάπτυξη μιας περιοχής – και ακόμη περισσότερο η αγροτική ανάπτυξη – είναι στενά συνδεδεμένη με τις θεμελιώδεις αξίες των κατοίκων της, καθώς και τις στάσεις που κρατούν απέναντι στους θεσμούς. Στη Συνάντηση της Παγκόσμιας Ακαδημίας Τεχνών και Επιστήμης το Μάιο του 1999 στην Ουάσιγκτον αναγνωρίστηκε ότι η διαμόρφωση αξιών αποτελεί σημαντική διάσταση της διαδικασίας ανάπτυξης. Η ανθρώπινη ύπαρξη καθορίζεται από τη φύση των αξιών που την διέπουν. Μαζί με τις σωματικές δεξιότητες, τις ζωτικές λειτουργίες και τις πνευματικές στάσεις, οι αξίες επηρεάζουν την εσωτερική οργάνωση των σκέψεων και ενεργειών του ανθρώπου, επιδρώντας σημαντικά στην πορεία της ατομικής και κοινωνικής του ανάπτυξης (Jacobs και Cleveland, 1999).
Παρόλο που η έννοια των αξιών συχνά συγχέεται με εκείνη των ηθικών αρχών, οι αξίες είναι κάτι ευρύτερο. Μπορεί να συνδέονται με το σώμα και την ύλη (καθαριότητα, κάλλος), μπορεί να είναι πνευματικές (αντικειμενικότητα, ειλικρίνεια, δικαιοσύνη), ψυχολογικές (θάρρος, γενναιότητα) ή ψυχικές (αρμονία, αγάπη, αυτοθυσία). Ουσιαστικά, αποτελούν την κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σε αντίθεση με τις δεξιότητες ή τις στάσεις, που βρίσκουν εφαρμογή σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και κοινωνικά πλαίσια, οι αξίες ισχύουν σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δράσης και αντανακλώνται παντού. Αποτελούν το καταστάλαγμα της γνώσης που έχει αποκτήσει μία κοινωνία δια μέσου των αιώνων και κατευθύνουν τις διαδικασίες σκέψης, τις συναισθηματικές διεργασίες, τις προτιμήσεις και τις συμπεριφορές.
Είναι γνωστό ότι η οικονομική ανάπτυξη επιτυγχάνεται με την αύξηση της παραγωγής, όταν οι άνθρωποι είναι σε θέση να παράγουν περισσότερο, να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη και να καταναλώσουν περισσότερο. Για να συμβεί όμως αυτό, είναι απαραίτητη η κινητοποίηση των ατόμων για την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων κα την υιοθέτηση νέων τεχνολογικών μεθόδων. Γενικά, είναι σημαντική η προσαρμογή στις συνθήκες που διαμορφώνονται με τις νέες εξελίξεις. Τα άτομα που είναι ανοιχτά σε νέες ιδέες και δεκτικά στην καινοτομία μπορούν ευκολότερα να συμβαδίσουν με τις εξελίξεις και να προσαρμοστούν καλύτερα στα νέα δεδομένα. Υπό την έννοια αυτή, μπορούν, για παράδειγμα, να υιοθετήσουν με μεγαλύτερη ευκολία νέες τεχνικές καλλιέργειας και να ασχοληθούν με τις νέες τεχνολογίες ή να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να αποκτήσουν κατάλληλη εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά, τα άτομα που δεν διέπονται από τις εν λόγω αξίες φοβούνται τις τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές που εισβάλλουν στη ζωή τους και νιώθουν αβεβαιότητα για το μέλλον τους. Οι σταθερές αξίες αποτελούν το σημείο αναφοράς στο οποίο μπορούν να κινηθούν τα άτομα, προκειμένου να νιώσουν ασφάλεια, αυταξία και αυτοπεποίθηση απέναντι στις νέες προκλήσεις που τους επιφυλάσσει το μέλλον.
Το ίδιο αποτέλεσμα ανάγεται και σε επίπεδο κοινωνιών. Οι ενέργειες της κοινωνίας κατευθύνονται από τις προσδοκίες των μελών της, αφού τα οράματα ανάπτυξης και οι δράσεις υλοποιούνται από αυτά. Για να συμβεί όμως αυτό είναι σημαντικό τα μέλη μιας κοινότητας να διαθέτουν την κατάλληλη κοινωνική συμπεριφορά και να διέπονται από τις κατάλληλες κοινωνικές αξίες, προκειμένου να είναι σε θέση να επικοινωνούν και να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με επιτυχία. Η αλληλοβοήθεια, η αμοιβαιότητα και ο αλληλοσεβασμός ανεξαρτήτου ηλικίας, τάξης, φύλου ή εθνικότητας οδηγούν στην ομόνοια, τη συνεργασία των κατοίκων μιας περιοχής και τη συνεχή από κοινού προσπάθεια για την επίτευξη ενός στόχου ή κοινωφελούς έργου. Για το λόγο αυτό οι διαπροσωπικές σχέσεις παίζουν σημαντικό ρόλο για την τοπική ανάπτυξη. Άλλωστε, κάθε επίτευγμα της σύγχρονης κοινωνίας βασίζεται σε αξίες, όπως η αγάπη για την οικογένεια, η φιλία, η εργασία, η θρησκεία, η υπευθυνότητα, η ανεκτικότητα και η συνεργασία. Χωρίς την ύπαρξη αυτών των αξιών, η κοινωνία δεν θα είχε συνοχή και η πρόοδος θα ήταν ανέφικτη.
Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζουν και οι θεσμοί. Η εμπιστοσύνη στις αρχές και την τοπική αυτοδιοίκηση, στους διεθνείς οργανισμούς στους οποίους ανήκει μια χώρα, στα σώματα ασφαλείας, στους νόμους, καθώς και στα συστήματα εκπαίδευσης και υγείας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική συνοχή και ανάπτυξη. Στην ουσία, αποτελούν την κατάλληλη πολιτισμική υποδομή πάνω στην οποία μπορεί να βασιστεί η κοινωνική ανάπτυξη (Jacobs και Cleveland, 1999).
Σύμφωνα με παλαιότερες έρευνες σε διάφορους λαούς, ο θεσμός της οικογένειας και τα συγγενικά δίκτυα αναφέρθηκαν από τους ερωτώμενους ως τα πιο σημαντικά, ακόμη και σε χώρες όπου τα οικογενειακά δίκτυα δεν θεωρούνται ιδιαίτερα ισχυρά (Thomas και Chambers, 1989, O’Boyle et al., 1992, Oleson et al., 1994, Bowling, 1995b, DePaola και Ebersole, 1995, Farquhar, 1995, Montazeri et al., 1996, Glass και Jolly, 1997, Broadhead et al., 1998, Bradley et al., 1999, Waldron et al., 1999, Campbell και Whyte, 1999, Hilleras et al., 2001, Bryant et al., 2002, Buys, 2001, Browne et al., 2002, Dempster και Donnelly, 2002). Σε επίσης σημαντική θέση τοποθετούν οι ερωτώμενοι την αξία της φιλίας, θεωρώντας ότι «η επαφή με τους φίλους δίνει νόημα στη ζωή». Σε ορισμένες έρευνες μάλιστα, δεν γίνεται καμία διάκριση από τους συμμετέχοντες ανάμεσα στα οικογενειακά και φιλικά δίκτυα (Burbank, 1992). Στην έρευνα που διεξήγαγαν οι Bowling et al. (2002) στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι οικογενειακές σχέσεις συγχωνεύθηκαν με τις σχέσεις με άλλα άτομα στη μεταβλητή «κοινωνικές σχέσεις». Το αποτέλεσμα ήταν το 83% των ερωτώμενων να αναγνωρίσουν την εν λόγω μεταβλητή ως τη σημαντικότερη αξία στη ζωή τους.
Μία άλλη σημαντική αξία για τους ανθρώπους, όπως έχει προκύψει από παλαιότερες έρευνες είναι η θρησκεία, ιδιαίτερα για τους ηλικιωμένους και τους πάσχοντες από κάποια ασθένεια. Οι Campbell et al. (1991), Dempster et al. (2002) και ο Bradley (1997) σε έρευνές τους βρήκαν ότι τα άτομα που έπασχαν κάποια ασθένεια τοποθετούσαν τη θρησκεία σε υψηλή θέση στο σύστημα αξιών τους. Σε έρευνες που διεξήχθησαν στην Ιρλανδία και τη Σουηδία βρέθηκε ότι η θρησκεία καταλάμβανε την πέμπτη θέση στην ιεραρχία αξιών των ερωτώμενων (Browne et al., 2002, Hilleras et al., 2001, Nilsson et al., 1998).
Άλλες σημαντικές αξίες που αναδείχθηκαν μέσα από έρευνες είναι η οικονομική ανεξαρτησία και αυτονομία, ο ελεύθερος χρόνος και η υγεία. Στην έρευνα του Farquhar (1995) τα υλικά αγαθά και η οικονομική άνεση αναφέρθηκαν ως σημαντικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στα πλαίσια του ελεύθερου χρόνου οι ερωτώμενοι συμπεριέλαβαν τη συμμετοχή τους σε συλλόγους, αποδίδοντας έτσι σημαντικό ρόλο και στο κοινωνικό κεφάλαιο (Bowling et al., 2002). Ανεκτίμητο αγαθό για τη ζωή θεωρήθηκε και η υγεία, τόσο η σωματική όσο και η ψυχική, ιδιαίτερα από τους ηλικιωμένους ανθρώπους και εκείνους που αντιμετώπιζαν ήδη κάποιο πρόβλημα υγείας.
Κατά καιρούς έχουν διεξαχθεί διάφορες έρευνες που προσπάθησαν να συνδέσουν τις αξίες και άλλες πολιτισμικές μεταβλητές με την οικονομική ανάπτυξη (Hofstede, 1980, Hofstede and Bond, 1988, Franke, Hofstede and Bond, 1991) υποθέτοντας ότι οι πολιτισμικές αξίες ενός έθνους μπορεί να οδηγήσουν στην οικονομική του επιτυχία ή στην έλλειψη αυτής. Ο Hofstede και οι συνεργάτες του εντόπισαν πέντε διαστάσεις της εθνικής κουλτούρας: την αποφυγή αβεβαιότητας, την απόσταση από την εξουσία, την ατομικότητα/συλλογικότητα, την αρρενωπότητα/θηλυκότητα και τον δυναμισμό του κουνφουκιανισμού. Υπέθεσαν ότι οι πολιτισμικές αξίες, και όχι οι δομικές και υλικές, είναι εκείνες που ρυθμίζουν την οργάνωση και συμπεριφορά των ανθρώπων, οδηγώντας κατ’ αυτό τον τρόπο στην οικονομική ανάπτυξη (Franke et al., 1991).
Σχόλια