Εξουσία και ΜΜΕ ΙΙ

Συμπεράσματα Έρευνας για τα ΜΜΕ

Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Οι συνεντεύξεις και τα ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν από το Γ έτος του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου κατά το χειμερινό εξάμηνο του 2008-2009.

Σε γενικές γραμμές τα ποιοτικά στοιχεία της έρευνας ( που προήλθαν από 187 αναλυτικές συνεντεύξεις με δημοσιογράφους και πολίτες) καταδεικνύουν τα ακόλουθα:

1.Η ύπαρξη πολλών εναλλακτικών πηγών ενημέρωσης για τους περισσότερους από τους ερωτηθέντες προάγει την πολυφωνία και κατά συνέπεια την κριτική ικανότητα της κοινωνίας απέναντι στα πολιτικά και οικονομικά δρώμενα. Δυστυχώς για τους περισσότερους αυτή η ποικιλία πρόσβασης στην πληροφόρηση δεν οδηγεί αναγκαστικά στον εκδημοκρατισμό του βίου, επειδή τα σημερινά ΜΜΕ δρουν περισσότερο ως πολυεθνικές ή ως παραρτήματα διαφημιστικών εταιρειών, που έχουν συμφωνήσει μεταξύ τους στους βασικούς όρους της ενημέρωσης και απλά παρουσιάζουν

κάποια διασπορά, που είναι επίφαση δημοκρατίας. Οι ιθύνοντες των ΜΜΕ αποτελούν ένα ιδιωτικό ολιγοπώλιο που ελέγχεται από ανθρώπους που δεν ανήκουν στον χώρο της επικοινωνίας, αλλά των επιχειρήσεων. «Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ΜΜΕ είναι ίδιος με αυτόν που έχουν οι μονοπωλιακοί όμιλοι σε κάθε τομέα της παραγωγής και όλο αυτό επηρεάζει φυσικά τη διαμόρφωση της σημερινής μορφής ενημέρωσης».Οι πιο πολλοί από τους ερωτηθέντες θεώρησαν πως υπάρχει άμεση σχέση εξάρτησης μεταξύ ΜΜΕ και πολιτικής. Η σχέση αυτή θεωρείται «… αμφίδρομη είτε λόγω του ότι τα ίδια τα Μ.Μ.Ε. πιέζουν για δικούς τους πολιτικούς λόγους είτε λόγω του ότι και από η πολιτική χρησιμοποιεί τα Μ.Μ.Ε. για να προβληθεί, για να ικανοποιηθούν συμφέροντα...». Τα ΜΜΕ δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητα και έχουν ανάγκη πόρων για να συντηρήσουν τη λειτουργία τους, και για να κερδίσουν όπως όλες οι άλλες επιχειρήσεις. Είναι επομένως ευάλωτα απέναντι σε όλες τις ασθένειες που χαρακτηρίζουν τον επιχειρηματικό βίο, όπως η μειωμένη παραγωγικότητα, η έλλειψη ικανών στελεχών, ο έντονος - πολλές φορές αθέμιτος - ανταγωνισμός, η κακή οικονομική διαχείριση κλπ.

2.Τα κυριότερα προβλήματα του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, που προκύπτουν σύμφωνα με τις συνεντεύξεις είναι: η αστάθεια του ωραρίου, «...αφιερώνει πάρα πολλές ώρες στο επάγγελμά του, δεν έχει ωράριο, είναι ανά πάσα ώρα και στιγμή έτοιμος για οποιαδήποτε αποστολή του ανατεθεί...». Το επάγγελμα του δημοσιογράφου απασχολεί συνολικά τη ζωή και απομυζεί τον προσωπικό χρόνο. Ακόμα και τις ώρες που δεν δουλεύει η σκέψη του είναι στο ρεπορτάζ, στο γράψιμο, στο σπίτι με ένα τηλέφωνο στο χέρι. Το επάγγελμα επηρεάζει την οικογένεια, τις σχέσεις με τους φίλους. Είναι μια δουλειά που δίνεις εξετάσεις κάθε μέρα. Μία αβλεψία και ένα λάθος θα σε περιθωριοποιήσει. Κόψιμο, παραποίηση και λογοκρισία κειμένων, συναδελφικός ανταγωνισμός, σχέσεις υποτέλειας με συντάκτες, ανάξιοι που επιπλέουν και σοβαροί δημοσιογράφοι, που παραγκωνίζονται. Κείμενα που υποκλέπτονται και αλληλοεπικάλυψη θεματολογίας. Οι δημοσιογράφοι του γραφείου και του ίντερνετ σε αντιδιαστολή με τους υπόλοιπους που κυνηγούν την είδηση.

Οι χαμηλές μισθολογικές απολαβές και το ζήτημα της ασφάλισης. «... ο τρόπος που αντιμετωπίζεται ο δημοσιογράφος σήμερα...οι τηλε-αστέρες των media», ένα στερεότυπο το οποίο χαρακτηρίζει μία ελίτ των δημοσιογράφων, κυρίως αυτούς που βρίσκονται σε ανώτερες θέσεις στον τύπο και στην τηλεόραση, το οποίο αποτελεί τροχοπέδη για την επαγγελματική εξέλιξη των υπολοίπων. Οι super-star δημοσιογράφοι έχουν επιδοθεί σε έναν ανελέητο αγώνα κατασκευής-παρουσίασης της είδησης, δεν διέπονται από τις βασικές αρχές δεοντολογίας και μεταδίδουν την αγωνία τους για προβολή στους νέους επαγγελματίες, οι οποίοι έχουν αλλοιωμένη εικόνα για τη δημοσιογραφία. Πολλοί δεν ξέρουν καν να συντάσσουν ένα κείμενο κι όμως ανελίσσονται στην ιεραρχία λόγω δημοσίων σχέσεων.

Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων κατανοεί την ψυχική φθορά και το άγχος κατά τη διαδικασία αναζήτησης και παρουσίασης στο κοινό της είδησης. Τέλος, αναφέρθηκε ότι «είναι ένα άκρως επικίνδυνο επάγγελμα, εφόσον ασκείται σωστά..Το άγχος είναι μεγάλο και ενεδρεύουν πλείστοι κίνδυνοι, Ο δημοσιογράφος καλείται να παρίσταται σε επικίνδυνες ζώνες, σε εμπόλεμες περιοχές, χώρους ανθυγιεινούς, πολλές φορές ανάμεσα σε κόσμο που βρίσκεται σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης...» Όλα αυτά αργά ή γρήγορα επιδρούν στην ψυχοσύνθεση του δημοσιογράφου, πολλοί από τους οποίους πάσχουν από κατάθλιψη.

Οι δημοσιογράφοι είτε στον εθνικό είτε στον τοπικό τύπο θα βρεθούν αναγκαστικά σε δίλημμα: Ή θα προασπίσουν τα δημοσιογραφικά ιδεώδη ή θα συμμαχήσουν με παράγοντες και παραγοντίσκους ,οι οποίοι θα τον αναδείξουν, αλλά θα ζητήσουν το αντάλλαγμα: την αποσιώπηση, την επιλογή της είδησης, την παρουσίαση της μισής αλήθειας.

3.Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες πιστεύουν ότι οι μετρήσεις τηλεθέασης ή αναγνωσιμότητας πρέπει να απαγορευθούν από το κράτος, γιατί σκοπός τους δεν είναι να μετρήσουν τη βούληση του λαού αλλά να διαπιστώσουν ποια είδηση και περιεχόμενο πουλάει καλύτερα. Θεωρούν ότι με αυτό τον τρόπο θα υπάρξει στροφή προς την ποιότητα υπό την εγγύηση του κράτους. «…να δημιουργηθεί ένας ενιαίος ραδιοτηλεοπτικός οργανισμός με κεντρικό έλεγχο και ο οποίος θα ανήκει στο κράτος….αλλά δεν θα λογοκρίνει. Θα επεμβαίνει όταν διαπιστώνει ότι επιχειρείται παραπληροφόρηση ή συγκάλυψη και θα δίνει στο κοινό την πραγματική διάσταση της είδησης» Πολλές φορές, τα ΜΜΕ προσπαθούν να κατευθύνουν, να <<κοιμίσουν>>, να επηρεάσουν τις αντιλήψεις του κόσμου για το τι είναι σημαντικό και τι όχι και τέλος προσπαθούν να καθοδηγήσουν το κοινό στους δικούς τους προσανατολισμούς. Αυτά τα πετυχαίνουν με την επιλεκτική παρουσίαση, με το σχολιασμό και την ερμηνεία που δίνουν στα γεγονότα, με την προβολή προτύπων ζωής και αξιών, με τα μηνύματα μέσω του καθημερινού τύπου, ο οποίος έχει άμεση απήχηση στη μάζα των αναγνωστών, με συνέπεια οι αναγνώστες και οι τηλεθεατές να υπερφορτώνονται καθημερινά με πληθώρα από ανούσιες πληροφορίες και έτσι να αντιδρούν όχι σαν συνειδητοποιημένοι πολίτες, αλλά μάλλον σαν πολιτικά αδιάφοροι καταναλωτές

4.Πρόβλημα για τις εφημερίδες αποτελεί και η μεταφορά στελεχών-δημοσιογράφων από την τηλεόραση στις εφημερίδες. Αυτοί κατά την άποψη των ερωτηθέντων μεταφέρουν μία κουλτούρα εμπορευματοποίησης της είδησης, προσβάλλουν με τη στάση τους καταξιωμένους και στρατευμένους δημοσιογράφους και κρίνουν με επιδερμικά τηλεοπτικά κριτήρια την ποιότητα της εφημερίδας. Το πρόβλημα εστιάζεται στις διευθύνσεις των εφημερίδων, που τις περισσότερες φορές δεν έχουν αποσαφηνίσει το χαρακτήρα και την ιδεολογία της εφημερίδας, αλλά μπορούν να κρίνουν βραχυπρόθεσμα το συμφέρον τους. Τα ΜΜΕ δεν διαθέτουν στις περισσότερες των περιπτώσεων τους απαιτούμενους μηχανισμούς ελέγχου της φερεγγυότητας των δημοσιογράφων που απασχολούν

5.Ο καλός δημοσιογράφος πρέπει να διαθέτει – σύμφωνα με τους ερωτηθέντες- :

-Άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας (σύνταξη, γραμματική)

-Γενική και πολύπλευρη παιδεία

-Ισχυρό δίκτυο γνωριμιών-πηγών της είδησης

-Διορατικότητα, για να καταλαβαίνουν τι κρύβεται πίσω από τα λόγια κάποιου

-Θράσος, θάρρος, τόλμη και εντιμότητα

-Υπομονή ( είναι καλό ο δημοσιογράφος να περνά από όλες τις φάσεις και επαγγελματικά στάδια της δημοσιογραφίας)

-Να έχει εμπειρία του δρόμου κυνηγώντας την είδηση

-Να αποβάλει τη δουλοπρέπεια και την κολακεία

-Αυτογνωσία

-Άριστη γνώση των νέων τεχνολογιών

-Οικουμενική αντίληψη των ειδήσεων και γνώση των επιπτώσεών τους στην τοπική πραγματικότητα.

6. Τα επαρχιακά ΜΜΕ ταλανίζονται από την έλλειψη επαγγελματισμού, την υπερπροσφορά ερασιτεχνών αυτοαποκαλούμενων δημοσιογράφων, τις κακόγουστες διαφημίσεις, την παρέμβαση των τοπικών φορέων, το γεγονός ότι πολλές φορές είδηση αποτελούν γνωστά άτομα με ότι αυτό συνεπάγεται. Παράλληλα τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι δυσβάσταχτα καιτο κράτος σπάνια λαμβάνει μέτρα για την προστασία τους.

7. Τα ΜΜΕ παίζουν πλέουν το παιχνίδι δημιουργίας επιθυμίας για ένα προϊόν ή υπηρεσία και κατόπιν το παρουσιάζουν ως ανάγκη ενισχύοντας τον καταναλωτισμό, στο βωμό του οποίου διαμορφώνουν και οικοδομούν την είδηση.

8. Σημαντικό στοιχείο που προέκυψε από τις συνεντεύξεις είναι η απέχθεια του κοινού για τα στερεότυπα των ΜΜΕ (το φαινόμενο της ξύλινης γλώσσας), τα πανομοιότυπα θέματα που παρουσιάζονται σχεδόν ταυτόσημα και ταυτόχρονα από όλα τα ΜΜΕ, η διαπόμπευση της ελληνικής γλώσσας, (κατάργηση τόνων, νεολογισμοί), η διαρκής προβολή καρικατούρων και η ανάδειξη της γελοιότητας σε πολιτική σκέψη, η διαρκής αντιπολίτευση και η προβολή των αρνητικών μόνο στοιχείων της είδησης, η αδυναμία τους να ενισχύσουν τον κοινωνικό διάλογο, η απόσυρση από τη δημοσιογραφία των σημαντικών εκείνων ανθρώπων-διανοητών που σε χαλεπές εποχές προάσπισαν τη δημοσιογραφική δεοντολογία, η έλλειψη προσχημάτων και η βωμολοχία.