Τι είναι αποασυλοποίηση. Ένα κείμενο για ‘περί άλλα τυρβάζοντες’ πολιτικούς

Τι είναι αποασυλοποίηση. Ένα κείμενο για ‘περί άλλα τυρβάζοντες’ πολιτικούς

Με αφορμή την ταλαιπωρημένη έννοια της αποασυλοποίησης και την παγκόσμια ημέρα για την αναπηρία παραθέτω ένα απόσπασμα του Θεόδωρου Μεγαλοοικονόμου (Διευθυντή, Ψυχίατρου στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής) από το βιβλίο ‘Ειδική Αγωγή και Αποασυλοποίηση’ που εκδόθηκε με δαπάνες του Ιδρύματος ‘Θεομήτωρ’. Ελπίζω να διαβαστεί με προσοχή και καλή διάθεση για την άρση παρεξηγήσεων και προς όφελος των περιθαλπομένων στα ανάλογα ιδρύματα

«Ο ψυχικά πάσχων και ο ανάπηρος είναι ένα πρόβλημα, που δεν το έχουμε αντιμετωπίσει, αλλά μόνο αρνηθεί» (Fr. Basaglia).

Αποϊδρυματοποίηση δεν είναι, όπως συνήθως θεωρείται, η απλή διαδικασία εξιτηρίου από το άσυλο. Αποϊδρυματοποίηση σημαίνει την επανιστορικοποίηση προσώπων και θεσμών, σημαίνει τη διαδικασία ενός μετασχηματισμού και, ως «σημείο αναφοράς» αυτού του μετασχηματισμού, τις ανάγκες των προσώπων. Σημαίνει, δηλαδή, την κινητοποίηση υποκειμένων, θεσμικών και κοινωνικών παραγόντων, το μετασχηματισμό των σχέσεων εξουσίας, με την ανοικοδόμηση της υποκειμενικότητας, τη μετατροπή, αύξηση και διάθεση των πόρων για την προσωπική χρήση των ψυχικά πασχόντων και των αναπήρων, τη ριζική αλλαγή στις διοικητικές / διαχειριστικές διαδικασίες, την αναβάθμιση του θεραπευτικού δυναμικού της Ψυχιατρικής και την ανάπτυξη πραγματικών και ριζικών εναλλακτικών λύσεων στον εγκλεισμό, την υπέρβαση των κατεστημένων επαγγελματικών ρόλων, την κοινωνική αναπαραγωγή, εν τέλει, των ψυχικά πασχόντων και ΑμεΑ.

Η διαδικασία, που κυριάρχησε τα τελευταία χρόνια, της μεταφοράς ασθενών από τα ψυχιατρεία σε στεγαστικές δομές είχε περισσότερο το χαρακτήρα «μεταστέγασης» ή απονοσοκομειοποίησης και όχι αποϊδρυματοποίησης. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των δομών αυτών δημιουργήθηκε μετά το 2000, στη βάση μιας πολιτικής για το κλείσιμο των ψυχιατρείων και των ιδρυμάτων πρόνοιας των μικρότερων αρχικά, με ταυτόχρονη συρρίκνωση των μεγαλύτερων.

Πρόκειται για μια διαδικασία απλής μείωσης των κλινών των ψυχιατρικών ιδρυμάτων, χωρίς μετασχηματισμό του ψυχιατρικού συστήματος και, επομένως, της διαδρομής του ψυχικά πάσχοντα μέσα σ’ αυτό. Δεν υπήρξε καμιά ουσιαστική κίνηση για δημιουργία ενός εναλλακτικού, προς τη νοσοκομειακή νοσηλεία και τον εγκλεισμό, ολοκληρωμένου δικτύου τομεοποιημένων κοινοτικών υπηρεσιών, που να προλαμβάνουν την υποτροπή και τον αποκλεισμό, στηρίζοντας τους ψυχικά πάσχοντες στον τόπο κατοικίας. Η όλη λογική των αλλαγών είναι στην κατεύθυνση της αναδιάταξης των κλινών (μεταφορά τους σε στεγαστικές δομές). Δεν οδηγεί σ’ ένα σύστημα, που μειώνει τη ζήτηση για κλίνες, αλλά σ’ ένα σύστημα, στο εσωτερικό του οποίου παράγεται μια καθημερινή πίεση για περισσότερες κλίνες. Αντί για ολόπλευρη στήριξη/πρόληψη, είχαμε την αναπαραγωγή της λογικής των κλινών για νοσηλεία/φιλοξενία.

Ένα βασικό σημείο είναι η σημασία της «μετατροπής» των πόρων, ανθρώπινων και υλικών, από τη χρήση τους στη διατήρηση και αναπαραγωγή ενός καταπιεστικού/αντιθεραπευτικού ιδρύματος, στη μεταφορά τους για την ίδρυση και λειτουργία ενός κοινοτικού θεσμού, ενός δικτύου υπηρεσιών για την ολόπλευρη στήριξη των πασχόντων μέσα στην κοινότητα, στον τόπο κατοικίας. Προφανώς, οι υπάρχοντες πόροι ποτέ δεν είναι επαρκείς και χρειάζεται αύξηση της χρηματοδότησης και, προπαντός, αύξηση του προσωπικού^. ωστόσο, η διαδικασία της μετατροπής των υπαρχόντων όρων έχει κομβική σημασία για τη μεταρρύθμιση. Μετατροπή των πόρων σημαίνει π.χ. ότι το ίδιο προσωπικό, που πριν ήταν ενταγμένο σε μια λειτουργία «καταπιεστικής προστασίας» και φύλαξης, μεταβάλλει το ρόλο του σε θεραπευτική κατεύθυνση. Μετατροπή των πόρων είναι, επίσης, η μεταφορά τους από διαδικασίες και ανάγκες συντήρησης «κλινών», σε άμεσα εισοδήματα των ασθενών, ενοίκων των στεγαστικών δομών ή χρηστών.

Για να έχουμε την εκτύλιξη μιας διαδικασίας αποϊδρυματοποίησης και όχι απονοσοκομειοποίησης, μια πραγματική, δηλαδή, υπέρβαση του απηρχαιωμένου καταπιεστικού ιδρύματος, πρέπει η όλη διαδικασία να είναι χειραφετική και για τους ασθενείς και για το προσωπικό. Απαιτεί την κινητοποίησή τους ως υποκειμένων της αλλαγής. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του προσωπικού είναι ουσιαστικής σημασίας, προκειμένου να κερδηθεί η θετική εμπλοκή του στις επιθυμητές αλλαγές και προκειμένου να γίνει δυνατή η αλλαγή της κουλτούρας, από αυτή της «φύλαξης σ’ ένα κλειστό ίδρυμα», σ’ αυτή της «στήριξης σε μια συνθήκη ελευθερίας». Χρειάζονται κίνητρα (μεταξύ άλλων και οικονομικά, εκπαιδευτικά κ.λπ.), χρειάζεται η αλλαγή της θέσης του προσωπικού στο σύστημα εξουσίας του ιδρύματος (οριζόντια και όχι κάθετη ιεραρχία), ταυτόχρονα και σε συνάρτηση με την απόκτηση εξουσιών αυτοκαθορισμού από τους ίδιους τους ασθενείς. Χρειάζεται να αποκτήσει το προσωπικό συμμετοχικό και αποφασιστικό ρόλο στο εσωτερικό της θεραπευτικής ομάδας, αλλά και εμπλοκή στις αποφάσεις για την πορεία της μεταρρύθμισης του ιδρύματος.

Τα στοιχεία που συνιστούν την αντιθεραπευτική ουσία ενός «ολοπαγούς ιδρύματος» (είτε πρόκειται για ψυχιατρείο, μεγάλο ή συρρικνωμένο, είτε για οποιουδήποτε τύπου «κλειστό» ίδρυμα περίθαλψης ατόμων με αναπηρία), όπως αυτά έχουν αναλυθεί και διατυπωθεί εδώ και 50 χρόνια, μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

· Η «αποπλαισίωση» του ατόμου, που συμβαίνει, όταν αυτό απομακρύνεται από το σύνηθες περιβάλλον των φυσικών και διαπροσωπικών του σχέσεων.

· Η «αποϊστορικοποίηση» του ατόμου, όταν εξαναγκάζεται, από τους κανόνες λειτουργίας του ιδρύματος να ζει σε συνθήκες στρατωνισμού και εξάρτησης, που ποδοπατούν την ατομικότητα, την αυτονομία, τον αυτοέλεγχο, την υπευθυνότητα.

· Η περαιτέρω «αποϋπευθυνοποίηση» του ατόμου, με την επικέντρωση της κλασικής διαγνωστικής διαδικασίας στα συμπτώματα και όχι στην επίδραση του πλαισίου στη συμπεριφορά, έτσι, ώστε όλα να ερμηνεύονται ως οφειλόμενα στην «αρρώστια», παραμερίζοντας πλήρως τη σημασία της επίδρασης της ασφυκτικής και εξουθενωτικής εξουσίας του ιδρύματος. Μακροχρόνια παραμονή στο ίδρυμα οδηγεί σε πραγματική «αποκοινωνικοποίηση» του ατόμου (στις ποικίλες μορφές και βαθμίδες βαρύτητας του «ιδρυματισμού»).

· Η όλη λειτουργία και η διαγνωστική/θεραπευτική διαδικασία τείνει στη μείωση της αυτοεκτίμησης και της εμπιστοσύνης στον εαυτό, καθώς βασίζεται στη διαρκή απόδοση στον ασθενή αρνητικών προσδιορισμών, τους οποίους πρέπει αυτός διαρκώς ν’ αποδεικνύει ότι δεν ισχύουν, για να θεωρηθεί ότι βελτιώνεται η κατάστασή του. Είναι πιθανό ότι, μερικές ή αρκετές από τις νέες στεγαστικές δομές (ξενώνες κλπ) αλλά και άλλες μονάδες ψυχικής υγείας, που λειτουργούν στη βάση της επικρατούσας «νοσοκομειακής» λογικής, αναπαράγουν, στη λειτουργία τους ορισμένα ή και όλα τα ως άνω χαρακτηριστικά.