Η χρήση των φωτογραφιών - video- γραφικών ως δεδομένων κοινωνικής έρευνας-Εθνογραφική Έρευνα

Η χρήση των φωτογραφιών - video- γραφικών ως δεδομένων κοινωνικής έρευνας

Από το βιβλίο του Ευστράτιου Παπάνη 'μεθοδολογία Έρευνας και Διαδίκτυο', Εκδόσεις Σιδέρη, 2011

Μια προκλητική διάσταση του διαδικτύου ως εργαλείου έρευνας είναι η δυνατότητα του να μεταφέρει κοινωνικό περιεχόμενο και προσωπικές βιογραφίες μέσω των φωτογραφιών, του video και των γραφικών. Μια απλή επίσκεψή στο YouTube μας πείθει ότι έχει συγκεντρωθεί άπειρο υλικό, που όχι απλώς αντανακλά μια κοινωνική πραγματικότητα, αλλά περικλείει τις ιστορίες των χρηστών ως δρώντων προσώπων σε ένα ιστορικό, πολιτιστικό και οικονομικό πλαίσιο. Για πρώτη φορά μπορεί ο ερευνητής να συνθέσει μια εποχή, όχι από τις αφηγήσεις των ισχυρών, αλλά από τα αποτυπώματα της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων. Επί δεκαετίες οι εμπειριστές επικαλούμενοι την πολυσημία της εικόνας (σε αντίθεση με τη μονοσήμαντη προσέγγιση του αριθμού) αρνήθηκαν να συμπεριλάβουν τη μέθοδό της συλλογής οπτικοακουστικού υλικού στην ανάλυση δεδομένων τους. Πραγματικά, τα video που αναρτώνται στο you tube μπορεί να περιλαμβάνουν μια ποικιλία ερμηνειών (εκείνη του ατόμου που ανήρτησε το video και αυτή του ερευνητή), χωρίς να μπορεί να γίνει διάκριση ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο και υπό το πρίσμα μια ιδιότυπης σημειολογίας. Ο ερευνητής πρέπει να συνθέσει την πραγματικότητα μέσα από ένα συνονθύλευμα αλληγοριών, αυθαίρετων συμπερασμάτων, σαν να δομεί ένα πάζλ από κομμάτια των οποίων οι απολήξεις μεταβάλλονται ανάλογα με την οπτική γωνία, που θα το προσεγγίσει.

Η έρευνα του οπτικοακουστικού υλικού , που βρίσκεται ανηρτημένο στο διαδίκτυο μπορεί να διαχωρίσει τα επίπεδα και τα είδη της κοινωνικής οργάνωσης, να διασαφήσει τους τρόπους με ους οποίους οι άνθρωποι αντιδρούν σε κοινωνικά γεγονότα και να αποκρυσταλλώσει τις διαδικασίες κοινωνικής διαφοροποίησης, όπου αυτές υπάρχουν. Ταυτόχρονα μπορεί να βοηθήσει στην ανακάλυψη συστηματοποιημένων ιδεολογικών, πολιτιστικών, κοινωνικών και οικονομικών σχημάτων, να αναδείξει κοινωνικούς δεσμούς και δίκτυα, να ερμηνεύσει στάδια κοινωνικοποίησης, ρόλους και ταυτότητες, να προσδιορίσει τον κοινωνικό χώρο και να εξάρει τις συσχετίσεις τους. Κοινωνικά σχήματα μπορούν να εντοπιστούν σε κάθε φωτογραφία ή απεικόνιση: μια θέαση του Google Earth μπορεί να εμφανίσει τις διαφορές στην κατανάλωση ενέργειας ανάμεσα στα αναπτυγμένα και υπό ανάπτυξη κράτη, την αστικοποίηση, αλλοιώσεις του περιβάλλοντος, την εκχέρσωση εκ τάσεων κλπ. Σε οποιοδήποτε βίντεο μπορούν να αποκαλυφθούν διαφορές στην κοινωνική δομή (π.χ διαφυλικές - ταξικές – ενδυματολογικές) αλλά και να ανασυντεθεί η προσωπική βιογραφία, που ουσιαστικά οδηγεί από την μίκρο στη μάκρο θεώρηση.

Η ανάλυση του οπτικοακουστικού υλικού αναδομεί τα λανθάνοντα σχήματα διατηρώντας την ομορφιά της διαφορετικότητας. Ο ερευνητής πρέπει μόνος του να αποφασίσει ποία επισκόπηση μπορεί να είναι η καταλληλότερη, για να επαληθεύσει την πραγματικότητα: είτε αυτή που διατρέχει την ατομικότητα είτε αυτή που διαπερνά ολόκληρους πληθυσμούς. Όμως έχει την δυνατότητα μέσω αλληλουχίας φωτογραφιών ή βίντεο να απεικονίσει την εξελικτική πορεία ενός φαινομένου, όπως την οικοδόμηση μιας πόλης, την καταστολή μιας διαδήλωσης, την πορεία ενός κυκλώνα, την συναισθηματική διαδοχή μετά από μια κοινωνική εκδήλωση, το οικογενειακό δέντρο, τον λιμό σε κάποια χειμαζόμενη περιοχή του πλανήτη κλπ.

Οι άπειρες ατομικές στιγμές, όπως η απώλεια ενός συγγενή ή της εργασίας, η συνταξιοδότηση, ο γάμος και οι συσχετίσεις τους μπορούν να αντανακλούν μείζονα κοινωνικά θέματα (ουσιοεξάρτηση, φτώχεια, μετανάστευση), χωρίς να αποκρύπτουν τίποτα, όπως θα γίνονταν με τα παραδοσιακά εργαλεία έρευνας. Ουσιαστικά, κάθε κοινωνικό φαινόμενο δεν είναι παρά ένας συγχρονισμός των δράσεων και ενεργειών πολλών δρώντων προσώπων. Η φωτογραφία και το βίντεο εγείρουν συναισθήματα , τα οποία είναι καταστάσεις που σπάνια χρησιμοποιήθηκαν στην κοινωνιολογική θεωρία. Σε συνδυασμό με τη λεκτική ανάλυση ερμηνεύουν πολύ καλύτερα την ιστορική συγκυρία, γιατί δίνουν έμφαση στις προβολές του βίου, όπως αυτές εσωτερικεύονται στους συμμετέχοντες της έρευνας. Ακόμα και το οπτικό διαφημιστικό υλικό μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για αναπλαισίωση του καταναλωτικού γίγνεσθαι: φόβοι, ελλείψεις, πρότυπα, συνήθειες, επιθυμίες και όλος ο πλούτος του θυμικού, μαζί με στερεότυπα μπορούν να διαφανούν από την προσπέλαση του online περιεχομένου. Εάν το διαφημιστικό υλικό συνδυαστεί στην διαχρονική του διάσταση με τις αφηγήσεις, μπορεί να φανερώσει τις αλλαγές στις νόρμες και τις αξίες από την αρχή του διαδικτύου μέχρι σήμερα, αλλά και να προβάλει τις διαπολιτισμικές διαφορές.

Το διαδίκτυο με την τεράστια ποικιλία δεδομένων που προσφέρει δέον να κατηγοριοποιηθεί με κάθε δυνατό μέσο και τρόπο και σίγουρα η πολυαισθητηριακή κατάταξη θα διευρύνει τους ορίζοντες της έρευνας. Εξάλλου, η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας επιτρέπει πλέον την πλήρη επεξεργασία των βίντεο, την πλοήγηση σε κάθε καρέ, την αναμόρφωση της ακολουθίας, την ανάλυση όλων των σκηνών, έτσι ώστε να εντοπιστούν κρίσιμές λεπτομέρειες, που δεν θα ήταν ορατές χωρίς προσεκτική εξέτασή. Η εξέλιξή της τηλεσυνδιάσκεψης επιτρέπει την οργάνωση focus groups με έναν εντελώς διαφορετικό και καινοτόμο τρόπο, μειώνοντας το κόστος της μεταγραφής και αναπληρώνοντας τα δεδομένα που χάνονταν κατά τη διάρκειά της. Στην παραδοσιακή συνέντευξη οι καθυστερήσεις μεταξύ των απαντήσεων, οι παύσεις, οι δισταγμοί, ο επιτονισμός και οι λεκτικές αποχρώσεις, αν και απόλυτα σημαντικές, δεν λαμβάνονταν υπόψη, κατά το στάδιο της κωδικοποίησης και της μεταγραφής, ενώ στη διαδικτυακή η καταγραφή αυτή μπορεί να γίνει αυτόματα. Ο διαδικτυακός λόγος αποτελεί ένα ξεχωριστό είδος και δεν είναι αμιγώς ούτε προφορικός ούτε γραπτός. Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών δεν άλλαξε μόνο τον τρόπο, που διεξάγονται και αναλύονται οι συνεντεύξεις, αλλά πολλαπλασίασε και τα πλαίσια διεξαγωγής τους. Αυτό φαίνεται ότι το έχει κατανοήσει η Google που αύξησε τον αποθηκευτικό χώρο στο Access στα 10000 albums και προσέφερε υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης για καθένα από αυτά.

Εθνογραφική έρευνα και διαδίκτυο

Αν κάποιος επιστημονικός χώρος έχει υποστεί δραματικές αλλαγές, τόσο στη νοηματοδότηση των βασικών εννοιών του, όσο και στη μεθοδολογία έρευνάς του, αυτός είναι ο τομέας της εθνογραφίας. Η έννοια του γεωγραφικού χώρου στο διαδίκτυο αλλοιώνεται και το ίδιο συμβαίνει στην κουλτούρα, που τον διέπει. Οι παλιότερες εθνογραφικές έρευνες εστίαζαν στην περιγραφή των τυπικών και άτυπων πολιτισμικών στοιχείων, που ήταν σαφώς οριοθετημένα από την έννοια του έθνους και της αλληλεπίδρασης των υπο-συστημάτων του. Κάθε χώρος, όσο μικρός κι αν ήταν, διέθετε τη δική του κουλτούρα και είχε έναν ιδιότυπο τρόπο ενσωμάτωσης της αντίληψης για το περιβάλλον, για τις αξίες, την παράδοση και τις προοπτικές εξέλιξης. Ο οικουμενισμός παλαιότερα και η παγκοσμιοποίηση σήμερα επέφεραν δραματικές αλλαγές, κυρίως, όσον αφορά τη μείξη των πολιτιστικών στοιχείων, που μεταλαμπαδεύονταν, τροποποιούνταν και μεταλλάσσονταν των επαφών των εθνών μεταξύ τους. Ο οικουμενισμός του διαδικτύου, όμως, με τους σημερινούς ρυθμούς διείσδυσης έχει ανατρέψει εντελώς τις θεμελιώδεις αρχές, που διέπουν την εθνογραφική έρευνα. Ήδη, από τη δεκαετία του 1980 έγινε αντιληπτό ότι η μελέτη μεμονωμένων, περιφερειακών πολιτισμικών οντοτήτων δεν ελάμβανε υπόψη τη διεθνή κινητικότητα και τις παγκόσμιες οικονομικές και κοινωνικές δυνάμεις, που διαμόρφωναν το τοπικό, χωρίς να είναι γνωστός ο βαθμός της αλληλεπίδρασης, η ταχύτητα των αλλαγών και η ποιότητα των πολιτισμικών ανταλλαγών. Η έννοια του “glocal”, συμφυρμός του οικουμενικού με το τοπικό, άρχισε να γίνεται αποδεκτή στις εθνογραφικές έρευνες. Το «πεδίο» απέκτησε πολιτικό και όχι «τοπικό» χαρακτήρα. Η συμμετοχική παρατήρηση αμφισβητήθηκε και τελικά τροποποιήθηκε, για να περικλείσει τις αναζωογονητικές επιδράσεις του διαδικτύου.

Σύμφωνα με τον Castell (1996), πρέπει πλέον να αναφερόμαστε όχι στη γεωγραφικά προσδιορισμένη κοινωνία, αλλά στην κοινωνία των δικτύων, που είναι ένα πολυσύνθετο δυναμικό μόρφωμα, χωρίς σαφώς διακριτά όρια, αλλά με τάσεις διαρκούς και δύσκολα προσδιοριζόμενης επέκτασης. Η κοινωνική αλλαγή αφορά πλέον τις αλληλεπιδράσεις των διασυνδέσεων των δικτύων και της ανταλλαγής πληροφοριών, ανθρώπων, προϊόντων, υπηρεσιών ανάμεσά τους. Τα περιγραφικά μοντέλα τείνουν προς το χαοτικό και τα κλασικά ερμηνευτικά θεωρήματα, αβάσιμα. Ο κυβερνοχώρος ίσως να είναι η επιτομή όλων αυτών των αλλαγών: Εικονικά Πανεπιστήμια, νοσοκομεία, επιχειρήσεις, νοικοκυριά, περιβάλλοντα λήψης αποφάσεων, κράτη και κοινωνίες αποτελούν το σύγχρονο πεδίο παρατήρησης του εθνογράφου, που αντιμετωπίζει τη δύσκολη υπέρβαση. Από τη γεωγραφία στο δίκτυο και από κει στο διαδίκτυο. Η έρευνα απομακρύνεται από την παρατήρηση, συμμετέχει σε κοινωνικά και πολιτισμικά επεισόδια, των οποίων προσπαθεί να ερμηνεύσει την πολυπλοκότητα, την κινητικότητα και την αλληλεπίδραση. Και εδώ παρατηρείται το εξής παράδοξο: η παραμονή ενός ανθρωπολόγου σε κάποια απομακρυσμένη κοινότητα για την καταγραφή των θεσμών, των εθίμων, της ιεροτελεστίας και εν γένει του πολιτισμού της στερεί τη δυνατότητα της συστημικής – ολιστικής θέασης. Αντίθετα, το διαδίκτυο προσφέρει αυτή ακριβώς την πολυτέλεια της σφαιρικής παρατήρησης μέσω της υπερ- τοπικότητας και των συμβολικών του δικτύων, η οποία αναιρεί την παραδοσιακή αντίληψη ότι ο χώρος έχει προκαθορισμένα όρια, τα οποία πρέπει να προσδιορίσει προσεκτικά ο ερευνητής. Ο εθνογράφος μπορεί να κατασκευάσει το διαδικτυακό χώρο, να μελετήσει τη διαφορετικότητα και έτσι να μετατρέψει την παρατήρησή του σε πολιτική πράξη με κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές συνέπειες. Δεδομένης της ρευστότητας δεν μπορεί να καταλήξει σε σταθερές, αναλλοίωτες διαπιστώσεις, ούτε να αφιερώσει πολύ χρόνο, για να μελετήσει τη βαθιά δομή των νοημάτων. Αλλά ακριβώς αυτό είναι η έννοια του αέναα αναδομούμενου δικτύου. Ο εθνογράφος γίνεται παρατηρητής της μεταβολής και επιχειρεί να ανακαλύψει συστηματικότητες μέσα στην αστάθεια ή σχήματα του ρυθμού της αλλαγής.

Όμως, ποια είναι η έννοια του δεσμού, του πυρήνα των συνδέσεων ενός κοινωνικού διαδικτυακού δικτύου, τη στιγμή που αυτό εκπροσωπείται από απλούς υπερσυνδέσμους, που αποκαλύπτουν αρχικά πολύ λιγότερα από τα πραγματικά κοινωνικά δίκτυα; Η παρατήρηση του διαδικτύου στερεί τον εθνογράφο από τα μέχρι τώρα παραδοσιακά του μεθοδολογικά εργαλεία: δεν μπορεί να παρατηρήσει όλα εκείνα τα σύμβολα, τα σημειολογικά σημάδια, που πολλές φορές παρέχουν περισσότερες πληροφορίες απ’ ό,τι ο λόγος. Έτσι, η μη λεκτική επικοινωνία εκλείπει, το πρόσωπο ή σύνδεσμος που εισήγαγε τον εθνογράφο στη «φυλή», στην ομάδα ή στην κοινότητα δεν υφίστανται ή αντικαθίστανται από τον αδύναμο ρόλο του «συντονιστή» σε ένα διαδικτυακό forum, το «πεδίο» έρευνας σταματά να είναι μακρινό και απόμακρο (το διαδίκτυο βρίσκεται ουσιαστικά στην οθόνη του ερευνητή) κι έτσι αναδύει μία ψευδαίσθηση οικειότητας, με όλους τους κινδύνους και τη γοητεία του εξωτικού. Εν ολίγοις, οι θεμελιώδεις αρχές έρευνας, που διέπουν την επιστήμη της εθνογραφίας, αναδομούνται και μετασχηματίζονται από την καταληκτική επίδραση της διαδικτυακής εποχής και αναφέρονται σε συμβολικές προσωπικότητες, συλλογικότητες, μορφές επικοινωνίας, τελετουργικά, ιδιολέκτους κλπ. Η ελκυστικότητα και η ελαστικότητα της ταυτότητας στο διαδίκτυο δεν επιτρέπουν στον ερευνητή να συλλέξει ακριβή εμπειρικά δεδομένα: το φύλο, η ηλικία, ο τόπος χάνουν τη σημασία που έχουν στην “οffline” ζωή. Ο εθνογράφος βασίζεται στην εμπιστοσύνη, αλλά στρέφει το ενδιαφέρον του περισσότερο στην παρατήρηση των δυναμικών, που ρευστοποιούνται και ξαναχαράσσονται ανά πάσα στιγμή. Η εγκυρότητα και η αξιοπιστία της παρατήρησης δεν υφίσταται. Η παραδοσιακή εθνογραφική μέθοδος αναφερόταν σε πραγματικούς ανθρώπους και παρατηρήσιμες συμπεριφορές. Ο μελετητής του διαδικτύου οφείλει να ξεπεράσει το αρχικό σοκ, να πειστεί να παρατηρήσει την αλλαγή σε ιστοσελίδες, τις τάσεις σε μία ομάδα συζήτησης, την κίνηση των χαρακτήρων σε έναν τρισδιάστατο εικονικό κόσμο και τελικά να εγκαταλείψει, ενδεχομένως, τη συμμετοχική παρατήρηση, μετατοπίζοντας το ενδιαφέρονταν από το νόημα στη διασύνδεση. Ο εθνογράφος θα αμφισβητήσει τη διάκριση εικονικού και πραγματικού κόσμου/ κοινωνίας/ κουλτούρας/ πολιτισμού, γιατί αυτό συνεπάγεται την ύπαρξη μιας αληθινής πραγματικότητας και μιας συμβολικής πραγματικότητας, που χρήζει της διαμεσολάβησης ενός μέσου. Κι όμως και οι δύο κόσμοι αναφέρονται σε πραγματικές εμπειρίες των ανθρώπων κι ο ρόλος της εθνογραφίας παραμένει η καταγραφή του ανθρώπινου και του αληθινού. Ο γεωγραφικός μετατρέπεται σε ψηφιακό χώρο και σταδιακά η έρευνα αποδεσμεύεται και από το χώρο. Το διαδίκτυο ήδη είναι ένας απέραντος «αρχαιολογικός» τόπος σπαρμένος με αρχεία, βιογραφίες και σημασίες, που συναρμολογούνται, για να συνθέσουν την ενιαία πραγματικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και ιστορίας.