Η επικοινωνία ως γενεσιουργό αίτιο των κοινωνικών συστημάτων. Μια αναφορά στο Luhmann

 Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Κατά το Luhmann η επικοινωνία είναι μια αυτοποιητική διαδικασία, που αναπαράγει τα κοινωνικά συστήματα και επομένως οποιονδήποτε αλλαγή σε αυτή, στις δυνατότητές της, αλλά και στα μέσα που την καθιστούν εφικτή, συνεπάγεται κοινωνική μεταβολή. Σύμφωνα με την αντίληψή του, για παράδειγμα, το διαδίκτυο δεν είναι απλά μέσο επικοινωνίας, αλλά δυνατότητα μετασχηματισμού. Ακόμα και η άρνηση της είναι προσπάθεια επικοινωνίας. Η επικοινωνία είναι η βασική δομή του κοινωνικού γίγνεσθαι και χωρίς την ύπαρξή της δεν θα ήταν δυνατό να υφίσταται η κοινωνία. Επομένως, η κοινωνία δεν είναι το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων ή μια ηθική ενότητα και μια λογική συνεπαγωγή. Οφείλει την οντολογική της ταυτότητα στην επικοινωνία και για το λόγο αυτό μεταλλάσσεται ανάλογα με τα επικοινωνιακά σχήματα και κώδικες. Κάθε κοινωνική δραστηριότητα, πχ η οικονομική, δεν μπορεί να εξεταστεί ξεχωριστά, παρά μόνο να νοηθεί ως επικοινωνιακή λειτουργία. Η κοινωνία δεν είναι παρά το άθροισμα και οι σχέσεις των λειτουργιών αυτών. Η επικοινωνία είναι μια διαφοροποιητική λειτουργία με την έννοια ότι κάθε προσπάθεια νοηματοδότησης προκαλεί διαφορές, που με τη σειρά τους επιφέρουν άλλες αλλαγές, που οριοθετούν, σταθεροποιούν και παγιώνουν τα συστήματα. Η επικοινωνία δεν είναι παρά μια σύνθεση διαδικασιών, που συνίσταται στην παραγωγή μηνύματος, στην μετάδοση και στην κατανόηση  Τα μηνύματα είναι διαφοροποιημένα ως προς την ένταση και τη σπουδαιότητα: κάποια είναι φορείς περισσότερου νοήματος και άλλα όχι και φυσικά αυτό εξαρτάται και από τη σχέση του πομπού με το δέκτη. Είναι πιθανότερο να ανταποκριθεί ένα άτομο στις εντολές του ανώτερου, παρά του συναδέλφου και στις παροτρύνσεις ενός αγαπητού προσώπου από αυτές ενός αδιάφορου. Η γνώση είναι ένα άθροισμα νοημάτων με διαφοροποιητική αξία. Ακόμα και η κοινωνική εξουσία μπορεί να νοηθεί ως κώδικας επικοινωνίας, αλλά και τα ίδια τα ΜΜΕ και κάθε κοινωνικό μόρφωμα. Το πρόβλημα αναφύεται όταν οι κώδικες επικοινωνίας διαφοροποιούνται λειτουργικά, ενώ επιχειρούν να περιγράψουν την ίδια κοινωνική πραγματικότητα. Για παράδειγμα μεγάλη επικοινωνιακή αντινομία υπάρχει στους κώδικες επικοινωνίας της θρησκείας, της επιστήμης, της αισθητικής, της πολιτικής και αυτό προσθέτει περιπλοκότητα, που αλλοιώνει ή κάνει δυσκολότερα προσπελάσιμη την εικόνα του όλου. Η πληροφορία κατά τον Luhmann είναι μια διαφοροποίηση, που κάνει τη διαφορά. Οι διαφορές αυτές είναι πηγές απροσδιοριστίας. Η ροή της πληροφορίας αρχικά συνίσταται σε θόρυβο, μέχρι να επιτευχθεί η ερμηνευτική διαφορά και να κατακτηθεί το νόημα. Κάθε σύστημα τείνει να αφομοιώνει και να επεξεργάζεται πληροφορίες, που ήδη έχουν σημασία και σπουδαιότητα γι' αυτό. Επομένως η πληροφορία στο σύνολό της δεν είναι φορέας κοινωνικών νοημάτων. Οι κοινωνικοί κώδικες επιτρέπουν στο άτομο να επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες πτυχές της πληροφορίας και να τις νοηματοδοτεί. Η ανθρώπινη επικοινωνία έχει τρεις διαστάσεις: την απροσδιοριστία, τη διαμεσολάβηση του εκάστοτε κώδικα και τη συμβολοποίηση και είναι πολύ πιο σύνθετη από μια απλή βιολογική λειτουργία. Παραπέμπει στο συγχρονισμό νοημάτων και όχι στην απλή εκπομπή και λήψη σημάτων.

Στην κλασική Κοινωνιολογία τα βασικά συστατικά των συστημάτων είναι είτε πρόσωπα είτε πράξεις. Ο  Luhmann απορρίπτει αυτήν την παραδοχή ως ασύμβατη προς τα αυτοποιητικά συστήματα και την αντικαθιστά με την έννοια της επικοινωνίας, την οποία αναγάγει σε θεμέλιο λίθο της πραγματικότητας. Η έννοια αυτή δεν βασίζεται στην ασύμμετρη διαδικασία μεταφοράς νοήματος από τον πομπό στο δέκτη, αλλά νοείται πρώτιστα ως επιλογή: είναι αναγκαία η αποδοχή του αξιώματος πως το πρώτο στάδιο κάθε επικοινωνίας είναι ο αναστοχασμός σχετικά με το τι θα μετατραπεί σε αλληλεπίδραση, μεταξύ όλων όσων μπορούν να αποτελέσουν επικοινωνία. Ό,τι επικοινωνείται πρέπει να διαχωριστεί από τον τρόπο και την αιτία της επικοινωνίας. Η κατανόηση επαφίεται πρωτίστως στον αποδέκτη, επειδή σε τελική ανάλυση η δική του επιλογή, ανάμεσα σε πολλαπλές πιθανότητες, προσδιορίζει το ενδεχόμενο νόημα του μηνύματος, άσχετα από αυτά, που έχει στο μυαλό του ο πομπός. Η επικοινωνία είναι η μόνη αυθεντική κοινωνική πράξη, τόσο σημαντική, που τα μηνύματα υπάρχουν, μόνο αν συσχετιστούν με άλλες απόπειρες επικοινωνίας ή άλλα μηνύματα. Αν ο παράγοντας αυτός εκλείψει απομένει κενό γράμμα και απλοί ήχοι. Η επικοινωνία αυτο-αναπαράγεται μέσω της επικοινωνίας.

Ο Luhmann αντιλαμβάνεται τα κοινωνικά συστήματα ως προσδοκία. Σε κάθε περίσταση αναμένονται συγκεκριμένες μορφές επικοινωνίας κι όχι άλλες, από τις μυριάδες των δυνατοτήτων. Αυτή η προσδοκία καθορίζει τις αλληλεπιδράσεις, που έπονται και τις καθιστά πιθανότερες. Στα κοινωνικά συστήματα, που έχουν παγιωθεί στο χρόνο ως δομές κάποιος μπορεί να διακρίνει προκαθορισμένα και δοκιμασμένα σχήματα επικοινωνίας. Ο  Luhmann πιστεύει ότι το άτομο εμπεριέχει το βιολογικό και πνευματικό σύστημα, τα οποία, αν και βρίσκονται σε διαρκή διάδραση, είναι διακριτά και το ένα δεν μπορεί να μετασχηματίσει τα συστατικά του άλλου. Παρόλα αυτά η κοινωνία το αντιμετωπίζει ως ενότητα, δηλαδή ως πρόσωπο, μια καθαρά κοινωνική κατασκευή. Επομένως, ο ίδιος ο άνθρωπος δεν είναι παρά η κοινωνική ταυτοποίηση μιας σειράς πολύπλοκων προσδοκιών από το κοινωνικό σύστημα Ο συναγελασμός του κοινωνικού και του πνευματικού συστήματος παράγει τη γλώσσα. Κάθε επικοινωνία μπορεί να παραχθεί μόνο μέσα στο πλαίσιο της κοινωνίας και να την αναπαράγει. Αν εμφανιστούν νέα επικοινωνιακά σχήματα η κοινωνία τα αφομοιώνει ή συμμορφώνεται προς αυτά και με τον τρόπο αυτό εξελίσσεται. Ακόμη και η ιστορία μπορεί να νοηθεί ως μετασχηματισμός των επικοινωνιακών σχημάτων της κοινωνίας.