Οικογενειακή Θεραπεία

Η Οικογενειακή Θεραπεία και οι τεχνικές παρέμβασης Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Οι οικογενειακοί θεραπευτές έχουν εισαγάγει μια πλειάδα τεχνικών, οι οποίες αντανακλούν πολλές φορές το θεωρητικό πλαίσιο του συμβούλου. Αρκετές από αυτές περιγράφονται και στην κλασική συμβουλευτική διαδικασία, αλλά έχουν τροποποιηθεί κατάλληλα, ώστε να ενσωματώσουν τις βασικές αρχές της συστημικής θεώρησης. Στο παρόν κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε αρκετές από αυτές, παροτρύνοντας τον αναγνώστη να μην τις χρησιμοποιήσει ασύνδετα και αποσπασματικά, αλλά να τις εντάξει στο ευρύτερο πλάνο της παρέμβασής του και να τις προσαρμόσει στις ιδιαιτερότητες του θεραπευόμενου και των οικείων του. Φωτογραφίες της οικογένειας: Ο σύμβουλος ζητά από τους θεραπευόμενους να ξεχωρίσουν, ο καθένας ξεχωριστά, φωτογραφίες από τις κοινές οικογενειακές ή συντροφικές στιγμές και να τις κατατάξει σε ένα πραγματικό ή ψηφιακό άλμπουμ, σύμφωνα με κάποια συναισθηματικά ή λογικά κριτήρια, που έχουν τεθεί και συζητηθεί από πριν. Για παράδειγμα, μια συστάδα φωτογραφιών μπορεί να περιγράφει τις ανέμελες στιγμές, τις προσδοκίες εκείνης της εποχής, τα σχέδια και το ευρύτερο βιογραφικό πλαίσιο. Μια άλλη ομάδα ενδεχομένως να αφορά την προσθήκη ενός νέου μέλους στην οικογένεια και τα συνεπακόλουθα συναισθήματα. Ο σύμβουλος συζητά τους λόγους επιλογής των συγκεκριμένων φωτογραφιών, την αναγνώριση και την εξέλιξη των συναισθημάτων, προτρέπει για χρονικές αντιστροφές, ώστε να φωτιστούν κάποια σημαντικά γεγονότα, εστιάζει σε πρόσωπα, που έχουν χαθεί, αλλά επηρέαζαν ή επιδρούν ακόμα στις δυναμικές της οικογένειας, ανακαλύπτει διαδικασίες και ιεροτελεστίες των ενδιαφερομένων, αποκαλύπτει αλλοτινούς και τωρινούς ρόλους, λειτουργικές και αδόκιμες συμπεριφορές, διαφωτίζει το παρόν με αφορμή το παρελθόν και την ιστορία, που διηγούνται οι φωτογραφίες ή τα βίντεο. Αναπλαισίωση: Η γνωστική Ψυχολογία έχει διαπιστώσει ότι εάν η ερμηνευτική των καταστάσεων ή συμπεριφορών τοποθετηθεί σε ένα διαφορετικό θετικό πλάισιο μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στον γενικότερο τρόπο σκέψης, βοηθώντας τα ζευγάρια και τις οικογένειες να αναπροσδιορίσουν τις δυναμικές και να αναθεωρήσουν στερεότυπα και προκαταλήψεις. Ο ελεγκτικός προς τη σύζυγο σύντροφος μπορεί να θεωρηθεί δυναστικός, αλλά μια προσεκτικότερη ανάλυση θα αποκαλύψει μαθημένη ανασφάλεια ή και ενδιαφέρον. Η υπερπροστατευτική μητέρα ενδεχομένως να αναπαράγει καταστάσεις, που βίωσε στην οικογένεια καταγωγής ή να προσπαθεί να αποφύγει την παραμέληση, που είχε ζήσει η ίδια. Έλεγχος συναισθήματος: Αυτή η παράδοξη τεχνική αποσκοπεί στην κατανόηση των συνεπειών ενός αρνητικού συναισθήματος πάνω στους άλλους με τον εκούσιο και προγραμματισμένο χειρισμό του από τον συμβουλευόμενο. Για παράδειγμα, ο θεραπευτής ζητά από τον πελάτη να επιδείξει αγχωτική ή υπερπροστατευτική συμπεριφορά προς κάποια πρόσωπα, έχοντας προκαθορίσει το πλαίσιο, τη χρονική διάρκεια και την κλιμάκωση του ρόλου. Ο πελάτης, για να μπορέσει να ανταπεξέλθει στη διαδικασία, πρέπει να μελετήσει και να προβάρει το συναίσθημα, να εξασκηθεί στην αυτοπαρατήρηση και στην καταγραφή των αντιδράσεων των άλλων και να εξηγήσει τα κίνητρα, τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις, καθώς και τη λειτουργικότητα της συμπεριφοράς στην επίλυση προβλημάτων ή στην πρόκληση συγκρούσεων. Σε μια άλλη παραλλαγή ο θεραπευτής μπορεί να συστήσει αναποφασιστικότητα και αναβολή όλων των σημαντικών συζητήσεων μεταξύ των ενδιαφερομένων, ώστε να γίνει κατανοητή η συνεπακόλουθη περιπλοκότητα, που αποδομεί την οικογενειακή συνοχή, διαιωνίζει τα λανθάνοντα συναισθήματα και ενισχύει τις παρανοήσεις. Εξάσκηση επικοινωνιακών δεξιοτήτων: Ο θεραπευτής εκπαιδεύει τα μέλη της οικογένειας στην ενεργητική ακρόαση, στην αντανάκλαση συναισθήματος (ανακάλυψη, προβολή και ερμηνεία των συναισθημάτων, που κρύβονται πίσω από περιστατικά και καταστάσεις), στην παράθεση επιχειρημάτων με τη σειρά, χωρίς διακοπές και περισπασμούς, στη θέσπιση κανόνων διαλόγου, στην ανάπτυξη θέσεων της αντίθετης πλευράς, στην ιδεοθύελλα, στην ιεράρχηση και επίλυση προβλημάτων Καθιέρωση περιόδων αλληλεγγύης και φροντίδας: Δεδομένου ότι η ρουτίνα, οι ιεροτελεστίες, η ανία και η προβλεψιμότητα είναι οι μέγιστοι αντίπαλοι του πόθου, της έκπληξης, του απρόσμενου, της ηδονής και της λαγνείας, ο σύμβουλος προτρέπει στην από κοινού οργάνωση ημερών αλληλοκατανόησης, διαφορετικότητας, πρόκλησης και ερωτικού παιχνιδιού, συνήθως σε πλάισια που σε τίποτα δεν θυμίζουν τις τετριμμένες διαδικασίες (ταξίδια, αλλαγή χώρου, τροποποίηση ωραρίων κλπ). Η τεχνική της άδειας καρέκλας: Ο σύμβουλος τοποθετεί μια άδεια καρέκλα και παροτρύνει τους θεραπευόμενους να εκφράσουν τα συναισθήματά τους προς τον φανταστικό συνομιλητή, που κάθεται εκεί. Έπειτα ο πελάτης κάθεται κι αυτός και επιχειρεί να απαντήσει σε όσα πριν ο ίδιος εξέφρασε. Οικογενειακός σχεδιασμός: Ο θεραπευτής συνδράμει τα μέλη της οικογένειας στην αναπαράσταση σκηνικών, συνήθως συγκρουσιακών, στο παίξιμο ρόλων και έπειτα ζητά την τροποποίηση της σκηνοθεσίας, ανάλογα με τις επιθυμίες του καθενός από τα μέλη. Έτσι διδάσκεται ο σχεδιασμός και ο επαναπροσδιορισμός των αναγκών, ενώ φωτίζονται πλευρές, που είχαν αποσιώποιηθεί στην πραγματικότητα. Το οικογενειακό δέντρο ή γενεόγραμμα: Με τη χρήση συμβόλων καταγράφεται η ιστορία, οι σημαντικές ημερομηνίες και τα κρίσιμα γεγονότα στην διαχρονική πορεία τριών γενεών. Ανακαλύπτονται σχήματα, που έχουν μεταβιβαστεί, πρότυπα και επαναλήψεις καταστάσεων, μέλη και συμβάντα, που αποτέλεσαν σταθμό στη διαμόρφωση της οικογενειακής ταυτότητας, προσδοκίες, που δεν ευτύχησαν της πραγμάτωσης, ματαιώσεις και μελλοντικές προβολές στα παιδιά.