Η Ψυχολογία και η Μεταφυσική της Απληστίας

Η Ψυχολογία και η Μεταφυσική της Απληστίας

Δρ Ευστράτιος Παπάνης, Ακαδημία των Πολιτών

Η μελέτη της απληστίας, της ακόρεστης εκείνης ανάγκης για απόκτηση αγαθών, πολύ περισσοτέρων από όσα μπορεί κάποιος να καταναλώσει, ακόμα κι αν δεν του αξίζουν, πολύ γρήγορα και αναπάντεχα συναντά τις έννοιες της αυτοεκτίμησης, της νεύρωσης, της εξάρτησης, του ναρκισσισμού και της κατάθλιψης.

Η ίδια η αυτοεκτίμηση είναι μια συνδιαλλαγή με το θάνατο και με τον τρόμο. Με τον εφιάλτη του πεπερασμένου, του ατελέσφορου, του α-συνεχούς, του θνητού, που περιφέρεται καθημερινά, έστω κι αν συγκαλύπτεται στη βοή της φαινομενικής κίνησης και της πολυπραγμοσύνης.

Το τίμημα της ευφυίας ήταν η συνειδητοποίηση των συνεπειών του θανάτου στην ύπαρξη: Η ταπεινωτική σήψη, το άρρητο άγνωστο, η παντοτινή λήθη, οι επιπτώσεις της φυγής μας στους αγαπημένους, η πιθανή τιμωρία για τις πράξεις μας, η απώλεια της ταυτότητας του εγώ, οι ανεκπλήρωτοι σκοποί, το σκοτάδι, το μηδέν. Η υστεροφημία των αρχαίων μια μαρτυρία της διαχρονικής απελπισίας.

Ακόμα κι αν όλα αυτά καθεύδουν στο υποσυνείδητο, κάθε στιγμή το τέλος των άλλων, οι νεκροί των δελτίων, οι ασθένειες και τα δυστυχήματα μας υπενθυμίζουν ότι ανήκουμε στους ζωντανούς, μα παράλληλα προειδοποιούν ότι ο χρόνος και τα περιθώρια εξαντλούνται.

Και μόνο η διαπίστωση αυτή θα έπρεπε να συνθλίψει την ανθρωπότητα με πανδημία κατάθλιψης, θα οδηγούσε σε αναστολή των προσπαθειών, σε αναθεώρηση όλων των θεσμών, των αρετών και των κινήτρων και θα αιτιολογούσε μια ανεξέλεγκτη έξαρση του ηδονισμού, του εφήμερου και του βάρβαρου.

Η γνώση ετούτη της φθοράς, η προπατορικά καταραμένη και απεχθής θεμελιώνει την αντινομία μεταξύ του πολιτισμού και του ενστίκτου της επιβίωσης, της αυτοσυντήρησης . Το ΄εμού θανόντος γαία πυρί μιχθήτω΄, όλα αυτά τα συνοψίζει.

Κι όμως, η αυτοεκτίμηση, μαζί με την παιδεία, την τέχνη, τις θρησκείες, τη φιλοσοφία και το πνεύμα, είναι ένα από τα αντίδοτα στην απόγνωση, θαυμαστά ελιξίρια που οχυρώνουν το είδος μας. Ο άνθρωπος αντιστέκεται επειδή ανέπτυξε σεβασμό και θαυμασμό προς τον εαυτό του. Η αυτοεκτίμηση μας πια εδράζεται στη νοηματοδότηση της μοναδικής και ανεπανάληπτης προσωπικότητας, όχι αποκομμένης και μοναχικής, αλλά ενδυναμωμένης στα πλαίσια της κοινωνίας και της ευνομίας.  

Η αναλώσιμη και πενιχρή ατομικότητα, βορά του Χάροντα έχει μεταλλαχθεί : Αυτό, δηλαδή, που αναιρεί το φόβο και την επιθανάτια αγωνία δεν είναι η ασθενής, υλική φύση μας, αλλά το σύνολο των σχέσεων, των αξιών, των ιδανικών και της αγάπης.

Με άλλα λόγια, η ιστορικότητά μας και ο ορθός τρόπος, που πολιτευόμαστε, καθορίζουν το είδος της αυτοεκτίμησης, την ποιότητα της αυτό-εικόνας, την ενάργεια των συναισθημάτων, την ανθρωπιά μας και τη δυνατότητα να υπερβαίνουμε τη θνητότητα. Όσο περισσότερο εσωτερικεύουμε τις αρχές και ταιριάζουμε στα κελεύσματα και στα πρότυπα της κοινωνίας, που μας διαφοροποιούν από το πρωτόγονο, τόσο η λαίλαπα του θανάτου αποδυναμώνεται, αν και δεν εξαλείφεται αμετάκλητα.

Οι άνθρωποι επιδιώκουν να εντάσσονται σε ομάδες, να ενστερνίζονται τις ιεραρχίες, να αποδέχονται τους κανονισμούς, τις προσδοκίες, τα ήθη και τα σύμβολα. Με την κοινωνικοποίηση, τη συλλογικότητα, τον αλτρουισμό, την προσφορά το είναι μας αναπαράγεται, ευδοκιμεί, επεκτείνει τα όρια, αντλεί αυτοεκτίμηση.

Εν ολίγοις, η γονιδιακή, πλέον, επιταγή του ανήκειν και η ικανότητα του καθενός να εντάσσεται, να συσχετίζεται, να διαμορφώνει κοινωνικά δίκτυα, να συνδιαλέγεται  χρωματίζει το βάθος και το εύρος της αυτοεκτίμησής, που θα αποτελέσει κίνητρο για δράση, αποφυγή, παλινδρόμηση ή αντι-κοινωνικότητα.

Όμως, ο Μεσαίωνας ακόμα καραδοκεί, κραδαίνοντας την υλιστική παρακμή, δίνοντας έμφαση στη δύναμη, επιδιώκοντας την εξουσία, συναινώντας στην κατάχρηση, ανεχόμενος την εκμετάλλευση, τη φιλαρέσκεια, τη ματαιοδοξία, την αδικία, την ανομία, την επιβολή, τον πόλεμο.

Η εποχή μας τείνει να απαξιώσει τον ανθρωπισμό, να δικαιολογήσει την ανισότητα, να καταποντιστεί στο επιδερμικό και το ανούσιο. Παντού, ένας πολύμορφος σκοταδισμός έχει ξεκινήσει, μια αδηφάγος κυρίαρχη ιδεολογία αμφιλεγόμενων ελίτ έχει εγκαθιδρυθεί, σπαράσσοντας τις διαφορετικές απόψεις, καταστρέφοντας το περιβάλλον, εξαθλιώνοντας τους αδύναμους, χλευάζοντας τη Δημοκρατία.

Η παγκοσμιοποίηση, το Διαδίκτυο, ο νεοφιλελευθερισμός, η τυραννία των πολυεθνικών, το αντιτρομοκρατικό πρόσχημα απλά σημεία όσων θα επέλθουν. Ήδη το δίλημμα που τίθεται είναι απροκάλυπτα εκβιαστικό: ή μετατρέπεσαι σε αναξιοπρεπή αργυρώνητο διασφαλίζοντας την αποδοχή ή περιθωριοποιείσαι και διαπομπεύεσαι.

Η Αναγέννηση θα αργήσει να ξαναφανεί, αν δεν καλλιεργηθεί μια επαναστατική μορφή συλλογικότητας, ευθύνης και εμπιστοσύνης. Τα συντάγματα και οι συνθήκες εξέπεσαν ως φαρσοκωμωδίες αποτυχημένων προσπαθειών για ειρήνευση και μετατράπηκαν σε επιτομή της υποκρισίας . Οι λαοί έχουν χρεία ενός Συμβολαίου Καινού.

Θάνατος-απληστία-αυτοεκτίμηση

Ο άπληστος είναι πρόσωπο με ανάπηρη και διάτρητη από παιδικές ματαιώσεις αυτοεκτίμηση. Ανεπούλωτο το στίγμα της μειονεξίας, με ανεξίτηλες ανασφάλειες και με χαμηλά ποσοστά επιτυχίας, όσον αφορά την κοινωνική σύγκριση, καταφεύγει στην εμμονή της συλλογής αγαθών και πόρων, χωρίς ηθικά κωλύματα, δίχως περιορισμούς, με μηδενικές αναστολές, με την ορμή και το πείσμα του εξαρτημένου, που, για να ικανοποιηθεί, χρειάζεται ολοένα και μεγαλύτερη δόση του ερεθίσματος, το οποίο θα προσφέρει την ηδονή και την ισορροπία στον ταραγμένο εγκέφαλο.

Στα έγκατα του υποσυνειδήτου μια απύθμενη, αλλοτριωμένη λατρεία για τον εαυτό, που συνοδεύεται από μίας ανάλογης έντασης αγωνία για το θάνατο, την κατάσταση που θα λεηλατήσει το αγαπημένο εγώ και θα εξανεμίσει τις ιαχές της νίκης. Ο άπληστος θέλει να αποδείξει σε όλους πως αξίζει περισσότερο, ότι παίρνει ακόμα και με το ζόρι από τη ζωή, που του χρωστά, όσα δικαιούται, ότι επικυρώνει τη συνέχειά της ύπαρξής του μέσα από τη συγκέντρωση πλούτου, άσχετα με το τίμημα.

Η καταναλωτική κοινωνία, που προαναφέραμε, του παρέχει την αποδεκτή κουλτούρα για όλα αυτά, τον ενσωματώνει ως άξιο μέλος της, αφού οι σκοποί και η ηθική τους ταυτίζονται. Η μέθεξη τούτη και η εξίσωση των ειδώλων αναστέλλει ένα μέρος της μεταφυσικής παραζάλης.

Μετασχηματίζει τη μάχη σε κυνήγι εξουσίας, σε καταναγκασμό της αναγνώρισης, σε εξάρτηση από τα υλικά, σε προσκύνημα στα σύμβολα δόξας, σε αυτοσκοπό. Μόνο έτσι μπορεί να κατευνάσει την εσωτερική αντινομία του πάθους για τον εαυτό με την καταδίκη, που του επιφυλάσσει ο θάνατος.

Ναρκισσιστής κατά βάσιν πιστεύει ακράδαντα πως ανήκει σε μια ιδιαίτερη κατηγορία εκλεκτών, που δικαιούνται να νέμονται την περιουσία της γης, την υπεραξία της εργασίας, την συστηματική επιρροή. Αριβίστας, τυχοδιώκτης, μανιοκαταθλιπτικός και επηρμένος θα χρησιμοποιήσει τους νόμους, τα ΜΜΕ, την ατιμία, για να πετύχει.

Όλα αυτά αναδεικνύουν μια άλλη διαταραχή της προσωπικότητας, την αντικοινωνικότητα. Ο άπληστος δε μετανιώνει για τις πράξεις του, δεν αμφιταλαντεύεται, δεν υποχωρεί. Ο κόσμος είναι μία διεφθαρμένη αρένα, από την οποία πρέπει να βγει νικητής, στεφανωμένος με τις ζητωκραυγές από το Κολοσσαίο, τη συγκατάνευση  του χρηματισμένου πλήθους και την επιδοκιμασία του παρανοϊκού αυτοκράτορα. Η υλιστική κοινωνία βρίθει κολάκων, αργυραμοιβών και φερεφώνων, που θα τον εξυψώσουν, θα τον αναγάγουν σε πρότυπο, σε παράδειγμα, σε φιλοσοφία.

Ο κάθε Steve Jobs μπορεί να είναι ευφυής, δολοπλόκος, μηχανορράφος, πολυτάλαντος και εφευρετικός, αλλά δεν παύει να αποτελεί και έναν εγκληματία κατά της ανθρωπότητας, του οποίου οι πολιτικές στρέφονται εναντίον όλων εκείνων των πάμφτωχων, που στερούνται τα βασικά ενός κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Για να καθαγιάζονται πολυεθνικές τύπου Apple και Microsoft και Samsung, τα κέρδη των οποίων είναι πολλαπλάσια των προϋπολογισμών αρκετών κρατών του πλανήτη.