ΕΝΟΧΗ

ΕΝΟΧΗ

Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Συνοδεύει τους ανθρώπους από τον Κήπο της Εδέμ, ως απόρροια της αμαρτίας, και προϋποθέτει τη γνώση του καλού και του κακού. Ξεκινά από τη στιγμή που το παιδί θα αναγνωρίσει τον εαυτό του στον καθρέφτη και εδραιώνεται στην ηλικία 3-5 ετών ως αντίβαρο στη χαρά του παιχνιδιού, της προσωπικής έκφρασης και της αυθόρμητης πρωτοβουλίας.

Συνεπικουρεί ή καταρρακώνει την αγάπη, τον έρωτα, την κοινωνική δράση, την ηθική. Προκαλεί κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, άγχος, αλλά συνέχει τα μέλη μιας κοινότητας και αποτρέπει τις παρεκκλίσεις.

Αδελφή του πόθου, του φόβου, του διλήμματος, της νεύρωσης, της τραγικότητας. Νέμεσις με τη μορφή Ερινύας, χαρακτηριστικό ανθρώπων με πάθη και ορμή. Αριστουργήματα λογοτεχνικά γράφτηκαν, για να την εξυφάνουν, περιγράψουν, ερμηνεύσουν και σίγουρα ο καθείς κουβαλά μια Αντιγόνη μέσα του, που αναρωτιέται αν θα υπακούσει στον Θείο ή ανθρώπινο νόμο.

Η απουσία της δημιουργεί αναλγησία, αμοραλισμό,  αντικοινωνικές προσωπικότητες, δολοφόνους κατά συρροή, ευδαιμονισμό, ηδονισμό. Όλοι οι μηχανισμοί άμυνας επιστρατεύονται, για να την καταπνίξουν, θεωρίες ανακατασκευάζονται, δικαιολογίες και επιχειρήματα εφευρίσκονται. Κι όμως αυτή βλοσυρή, αδέκαστη και αμείλικτη συμπορεύεται, αναζητώντας εξιλαστήρια θύματα και ποινές χωρίς συγκατάβαση..

Διαφέρει πολιτισμικά. Στις δυτικές ατομοκεντρικές κοινωνίες ακούγεται ως εσωτερική φωνή και στην ανατολική φιλοσοφία ως κοινωνικός έλεγχος και απομάκρυνση από την ομάδα ή τους θεϊκούς στόχους. Συσχετίζεται με αξίες, νόρμες, παραδόσεις. Η ζωή χωρίς αυτήν θα ήταν απαλή, αν οι ανθρώπινες δράσεις δεν ήταν ανταγωνιστικές. Πρόκειται για ένα από τα ζοφερότερα συναισθήματα: Την ενοχή.

Κι αν, κατά την ψυχανάλυση, η πρώτη της εκδήλωση εδράζεται στον έρωτα προς το γονέα του αντιθέτου φύλου, κατά την ενήλικη ζωή επεκτείνεται σε κάθε έκφανση. Για όσα πράξαμε πληγώνοντας άλλους, για εκείνα που δεν κάναμε, για ενέργειες κάποιων, που δεν αποτρέψαμε, για σκέψεις άνομες και παρορμήσεις μη επιθυμητές. Οι τελειοθήρες πιστεύουν πως δεν έκαναν αρκετά, όσοι διαθέτουν ανελαστικό υπερεγώ, ότι κάθε τι είναι λάθος, όσοι ασπάζονται το σχετικισμό χάνονται μέσα στους κανόνες, που οι ίδιοι μεταβάλλουν, ανάλογα με την περίσταση..

Η σκιά της απειλεί όσους διασώθηκαν από ατυχήματα, εκείνους, που επεβίωσαν, ενώ άλλοι δεν τα κατάφεραν. Ο φόρος της βαρύς για τις μητέρες, που μόλις γέννησαν και δεν πλημμύρισαν από συναισθήματα ευφορίας για το βρέφος: Λογισμοί αποτροπιαστικοί, ενάντιοι στις προσδοκίες, που αργότερα θα μεταλλαχθούν σε υπερπροστατευτικότητα ή σε κατάθλιψη. Η γυναικεία φύση συνώνυμη της ενοχής ανά τους αιώνες, φορτώθηκε τα αιτήματα για αγνότητα, σεμνοτυφία, πορνεία,  πανάκεια. Ακόμα και στην κακοποίηση, το μαζοχισμό, την ταπείνωση, το αδηφάγο πρόσωπό της παρίσταται αμετάκλητο: Αξίζω την τιμωρία, τον εξευτελισμό, τον πόνο.

Κατά τη γνωστική ψυχολογία η ενοχή προκαλείται από  αυτόματες σκέψεις, που καταλογίζουν ευθύνες, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο είναι παράλογο. Ανδρώνεται μέσα από φαύλους κύκλους συλλογιστικής. που χρεώνουν, προσωποποιούν, μεγεθύνουν το αρνητικό και ελαχιστοποιούν το θετικό. Αν εκπορεύεται από τον κρυφό εαυτό και συνδυάζεται με την αυτόνομη ηθική, εκλαμβάνει υπαρξιακές διαστάσεις. Αν όμως, αναμιχθεί με κοινωνικό έλεγχο, μετατρέπεται σε ντροπή, καταισχύνη, όνειδος, διαπόμπευση.

Όσοι ονειρεύονται έλεγχο των μαζών την έχουν αναγάγει σε όπλο προπαγάνδας, για να καταστείλουν, να ψέξουν, να καθηλώσουν, να υποτάξουν: ´Εσείς φταίτε για την κρίση. Η οικονομική δυσπραγία σας αξίζει. Μαζί τα φάγαμε ´ Εφόσον είσαι άνεργος, δεν έχεις δικαίωμα να λέγεσαι καλός πατέρας, αφού δεν φέρνεις πόρους στην οικογένεια ´

Το σχολείο και οι γονείς, το σύστημα  εκπαιδεύουν σε αυτήν από νωρίς, για να αποφύγουν πρωτοβουλίες, καινοτομίες, ρίσκα και για να βεβαιωθούν πως οι σύννομες ή αποδεκτές συμπεριφορές θα ακολουθηθούν: ‘ Άλλη μια μπουκιά για το μπαμπά, τη μαμά, το Χριστούλη ´ Όλη τη μέρα ακούς μουσική.. Δεν θα περάσεις στο Πανεπιστήμιο, ενώ οι φίλοι σου θα είναι φοιτητές.

Η καταναλωτική μανία εισήγαγε μορφές ενοχής, που οδηγούν σε ψυχαναγκασμό: Παραβίασες τη δίαιτα, δεν ξοδεύεις αρκετά για τα παιδιά, δεν ακολούθησες τη μόδα ή τις τάσεις της εποχής.

Η λαίλαπά της κατακυρίευσε και τους κοινωνικούς ρόλους: Δεν είσαι καλός εραστής / ερωμένη επειδή δεν είχες ΄γενναία στύση’, δεν έφτασες σε οργασμό, δεν εντρύφησες στο Κάμα Σούτρα, το ταντρικό σεξ ή δεν έδωσες βάση στα λόγια των τηλεοπτικών σεξολόγων, καταδίκη επειδή είσαι ανεπαρκής σύζυγος, τύψεις για τη διάλυση μιας οικογένειας, μειονεξία γιατί παρέμεινες ψηφιακά αναλφάβητος, αρά, καθόσον δεν καταρτίστηκες αρκετά, μομφή που δεν έχεις κατάλληλες γνωριμίες, επίκριση γιατί δεν έμαθες δέκα ξένες γλώσσες. Όσο περισσότερες οι απαιτήσεις για να θεωρηθεί κάποιος ολοκληρωμένος, τόσο οι ενοχές για την ασυμβατότητα των στόχων και του προσωπικού δυναμικού θα πληθαίνουν.

Η ενοχή η συνοδοιπόρος του ανθρώπου από τη γένεσή του, τον συντροφεύει μέχρι το τέλος του βίου του. Επειδή οι ρίζες της βρίσκονται στη θνητότητα, που σε αναγκάζει να αναπολείς το αιώνιο και να συμβιβάζεσαι με το εφήμερο και επιδερμικό.