Η συμβουλευτική της προσωπικής αφήγησης

Η συμβουλευτική της προσωπικής αφήγησης

Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Η ζωή του ανθρώπου είναι μία αφήγηση, όμοια με αυτήν που οι πρόγονοί μας διηγούνταν στις σπηλιές μετά το κυνήγι και χάραζαν στα τοιχώματα, για να μείνει ανεξίτηλη στο χρόνο. Είναι οι μύθοι που αργότερα, καθώς εμπλουτίζονταν, ονομάστηκαν παράδοση, τέχνη, δημιουργία, πολιτισμός

Τόσο έντονη είναι η ανάγκη να καταλείψουμε το απολίθωμα της ύπαρξής μας, που η ταυτότητα του εγώ ξεκινά ως πρόλογος μιας ιστορίας, που ψελλίζουν τα παιδιά ενώ παίζουν, την ώρα που συνομιλούν με τα άψυχα, προσωποποιώντας τα, καθώς ενσωματώνουν στο λόγο τα συναισθήματα, τις σκηνές και τις σχέσεις, που τους έκαναν εντύπωση.

Η ενίσχυση έρχεται άμεσα από τους μεγαλύτερους, που προτρέπουν το παιδί να θυμηθεί γεγονότα από το χθες, να διευκρινήσει την ψυχική του κατάσταση, να εκφράσει τα θέλω του. Η ίδια η αγάπη είναι το παραμύθι της επέκτασης και αφομοίωσης του εαυτού στα άλλα πρόσωπα.

Η εξιστόρηση ξεκινά από τη στιγμή που το βρέφος ανακαλύπτει πως οι άλλοι και το ίδιο είναι πρόσωπα με προθετικότητα και πως οι ενέργειές τους έχουν διάρκεια και επιδρούν στο περιβάλλον τροποποιώντας το. Με την πάροδο της ηλικίας οι αφηγήσεις γίνονται περιπλοκότερες, αλλά δεν παύουν να επιτελούν το βασικό τους ρόλο: Να επικοινωνούν την πεμπτουσία της ύπαρξης στους άλλους, να αναζητούν ερμηνείες και να κατασκευάζουν νοήματα.

Το τέλος της αυτοβιογραφίας δεν έχει γραφτεί ακόμα και η ίδια η πλοκή αποτελείται από τόσα επεισόδια, όσες είναι οι κοινωνικές καταστάσεις και τα άτομα με τα οποία επικοινωνούμε. Παρά τις διακυμάνσεις και την πληθώρα των ερεθισμάτων και των περιστάσεων η βασική φιλοσοφία διατηρείται, διασυνδέοντας τον εαυτό με όσα τον περιβάλλουν και παρέχοντας ερμηνείες για τη ζωή, τις μνήμες, τις ελπίδες. Η αφήγηση, σαν τη φιλοσοφία, διαποτίζεται από στοχασμούς που επιχειρούν να απαντήσουν στα ερωτήματα ' Ποιος είμαι, που πορεύομαι, γιατί υπάρχω'.

Η διαρκής διήγηση της βιογραφίας μας αποτελεί το θεμέλιο λίθο, που διασφαλίζει τη νοηματοδότηση των πράξεων και των κινήτρων μας και ταυτόχρονα ενοποιεί τα ειδάλλως αποσπασματικά βιώματα και τα ευμετάβολα συναισθήματα. Οι ατομικές διαφορές δεν χρειάζεται να αποδοθούν σε γενετικούς ή περιβαλλοντικούς αθέλητους παράγοντες, αλλά είναι παραλλαγές στα σενάρια, στους χαρακτήρες, στους ρόλους και στη σκηνοθεσία, που ο δρων νους δημιουργεί, ανασυνθέτει, προσαρμόζει.

Η ψυχική νόσος αποκόπτει το πρόσωπο από την ιστορία του, επισκιάζει το παρελθόν και μολεύει τις προσδοκίες για το μέλλον ή, στην περίπτωση της κατάθλιψης, μετατρέπει την τελονομία, την αναζήτηση νοήματος και την επικοινωνία σε ματαιοπονία. Η νεύρωση με το ναρκισσισμό που τη συνοδεύει, βαλτώνει την εξέλιξη και διαστρεβλώνει τις αναπαραστάσεις.

Η αφήγηση είναι κοινωνικό φαινόμενο. Προυποθέτει ακροατές που ανήκουν στην ίδια γλωσσική κοινότητα και μετέχουν κοινών αξιακών προτύπων ή τουλάχιστον καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, ώστε να συναισθανθούν το αξιολογικό και βιωματικό περιεχόμενο των μηνυμάτων του εξιστορούντος. Έχει ως βάση την ενεργητική ακρόαση και την επικοινωνία χωρίς θόρυβο. Τη διατύπωση αποριών, την προτροπή για περαιτέρω ανάλυση, τις ενστάσεις και τις κοινές παραδοχές. Η διήγηση για να προκαλέσει το ενδιαφέρον γίνεται γλαφυρή, αξιοποιεί παρομοιώσεις και μεταφορές, περιλαμβάνει περιγραφές σκηνών, συναισθημάτων, συμβάντων άλλοτε με δραματικό ή χιουμοριστικό τρόπο κι άλλες φορές αποστασιοποιημένα.

Ο ειδικός δίνει έμφαση όχι μόνο στις σημασίες, αλλά και στον τρόπο που αυτές εκφέρονται. Τελικός στόχος η αναζήτηση νοήματος, το οποίο με την επανάληψη και τον αναστοχασμό, με τα διαρκή αιτήματα για διασαφήσεις και επεκτάσεις ενισχύει την ταυτότητα και τους αυτοπροσδιορισμούς του ομιλούντος.

Ούτως η άλλως η ίδια η κοινωνία είναι μία συλλογική επικοινωνιακή σχέση, που μεταβάλλει τα επιμέρους συστατικά της κυρίως εξαιτίας της ανάγκης. Το ίδιο πράττουν και τα άτομα: Κρίσιμα συμβάντα, τα οποία πρέπει να ανασύρει και να αποδελτιώσει ο σύμβουλος, αλλάζουν συλλήβδην την καθημερινότητα του ανθρώπου και εσχατολογικές καταστάσεις, όπως μία απώλεια ή ασθένεια, αναδεικνύουν την ουσία της προσωπικότητας ή επιτάσσουν την επαναδιαπραγμάτευση της αυτοβιογραφίας.

Η αυτοβιογραφική μνήμη είναι δυναμική. Αλλάζει καθώς νέα εμπειρία και συμπρωταγωνιστές προστίθενται, συγχέει και απωθεί τις λεπτομέρειες του παρελθόντος, τις αναπλάθει υπό το πρίσμα των συγχρονικών γεγονότων και επιδιώξεων, προσθέτει προβολικά στοιχεία, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και τελικά ανεπαίσθητα, αλλά σταθερά, τροποποιεί την προσωπική ιστορία ζωής. Η αφήγηση είναι μια καθαρά υποκειμενική υπόθεση, η οποία κατοπτρίζει την τωρινή αλήθεια αυτού που τη διηγείται και δεν αντιστοιχεί παρά σε γενικές γραμμές με τα αντικειμενικά δεδομένα. Καθώς σκοπός της συμβουλευτικής είναι η αναζήτηση ερμηνειών, η εύρεση των αντινομιών στην ιστορία ζωής, αλλά και των συμβάντων, που καθοριστικά την μετέβαλλαν, είναι μείζονος σημασίας.

Κατά τον Habermas πριν το άτομο μπορέσει να σχηματίσει μία πειστική ιστορία ζωής, πρέπει να έλθει σε επαφή και να ενσωματώσει την κουλτούρα, τις νόρμες, τους κανόνες και τους σκοπούς της κοινωνίας, μέσα στην οποία ανατρέφεται. Καθώς έντονη είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα στους ατομικιστικούς και συλλογικούς πολιτισμούς, ανάλογη είναι και η ποιότητα των αφηγήσεων και η έμφαση που αποδίδεται στον εαυτό ή στους άλλους. Στις δυτικές κοινωνίες οι ιστορίες περιλαμβάνουν αναφορές στην οικογένεια, προβλήματα προσαρμογής ή αυτονόμησης από αυτήν, αφηγήσεις επαγγελματικής επιτυχίας ή στασιμότητας, μεμονωμένες ερωτικές διηγήσεις, προσωπικά επιτεύγματα ή αποτυχίες. Οι ιστορίες ζωής, που προέρχονται από πολιτισμούς με έμφαση στη συλλογικότητα, αφορούν περισσότερο την εξέλιξη του ατόμου ως κοινωνικού όντος, του οποίου η συμπεριφορά δίνει προτεραιότητα στους άλλους, στις παραδόσεις, στον κοινωνικό έλεγχο, στις αξίες. Η αφήγηση αποκτά διδακτικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι στις αστοχίες του παρελθόντος μπορεί κάποιος να αναζητήσει τη σοφία, ώστε να γίνει ένα κοινωνικά ηθικό πρόσωπο.

Η ιστορία ζωής είναι επομένως μία πολιτισμική αφήγηση, που πολλές φορές μηρυκάζει τις κοινωνικές ανισότητες ή την κυρίαρχη ιδεολογία. Γυναικείες αφηγήσεις στρέφονται περισσότερο προς την οικογένεια, την εξεύρεση ιδανικού συντρόφου, την ανάλυση συναισθημάτων και απουσιάζει από αυτές η αναφορά στην πολιτική, στις εξουσιαστικές σχέσεις, στην οικονομική ζωή, στη δικαιοσύνη. Αναλογικά, οι αφηγήσεις αναπήρων ατόμων μπορεί να εξιστορούν την περιθωριοποίηση, το στίγμα ή την αλληλεγγύη, που κάθε πολιτισμός θέτει στις ευάλωτες ομάδες.

Η συμβουλευτική είναι μία μορφή επικοινωνίας, κατά την οποία ειδικός επιχειρεί να ανακαλύψει τις αντιφάσεις ανάμεσα στις ανάγκες του ατόμου και στις πολιτισμικές αξιώσεις ή ακόμα βαθύτερα να κατανοήσει πώς ο ίδιος ο πολιτισμός δημιουργεί ανάγκες και να βρει τους τρόπους με τους οποίους η σύγκρουση αυτή επηρέαζει την ιστορία ζωής του πελάτη του.

Η συμβουλευτική δεν είναι παρά ένα παραμύθι και το αίτημά του να ακουστεί με προσοχή. Με στοιχεία μαγικά ή λογικά και χαρακτήρες πλασμένους από τα βιώματα του πελάτη. Ένα παραμύθι, που το ζήσαμε εμείς καλά δεν είναι καθόλου δεδομένο, αλλά ο σύμβουλος καλείται να το κάνει ζητούμενο.