Το θέατρο στην ψυχολογία της καθημερινότητας- Τα κίνητρα των άλλων και οι πολλαπλές ερμηνείες τους
Το θέατρο στην ψυχολογία της καθημερινότητας
Τα κίνητρα των άλλων και οι πολλαπλές ερμηνείες τους
Δρ Ευστράτιος Παπάνης, Ακαδημία των Πολιτών
Αν μπορέσετε να φανταστείτε ένα μέρος, χωρίς την επίδραση του χρόνου του μαστρωπού, ας υποθέσουμε σε κάποιον αντάρτη πλανήτη, πριν από την δημιουργία και τη μεγάλη έκρηξη, τότε η έννοια της κλασικής αιτιότητας καταλύεται: Επειδή, αυτό που συνδέει την αιτία με το αποτέλεσμα, πέρα από κάποιες συμβατικές σχέσεις ακόμα, είναι κυρίως η χρονική στιγμή, που επιτελούνται- το πρώτο οπωσδήποτε προηγείται του δεύτερου και το προσδιορίζει.
Σε μια τέτοια φανταστική γη τα γεγονότα θα συνέβαιναν, όπως στα όνειρα, χωρίς μια εξήγηση, αυτόνομα, τυχαία, ανεξάρτητα από υποθέσεις, συνέπειες, ερμηνείες και σκοπούς, υπερτοπικά και άχρονα.
Θα έλεγε κανείς ότι το Σύμπαν εξυπηρετεί και αυτό: Δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να πράττει αιτιοκρατικά και τελονομικά. Να εξηγεί τη συμπεριφορά. Να έχει την ψευδαίσθηση πως ορίζει τις επιλογές του και να νομίζει πως αυτές οριοθετούνται σε ένα πλαίσιο σημαδεμένο από νόμους φυσικούς και σταθερές αδιαμφισβήτητες. Είναι το μοναδικό μέρος που τα πάντα αποκτούν νόημα, το ανεπανάληπτο θέατρο, που στεγάζει την πιο θαυμαστή παράσταση.
Ο κόσμος μας, υπό το πρίσμα αυτό, είναι μια σκηνή, όπως όλοι λένε, μα ο καθείς σκηνοθετεί τους ρόλους του, λαμβάνοντας υπόψιν το απρόβλεπτο παίξιμο των άλλων, τις πράξεις, που ήδη έχουν διαδραματιστεί και το επισφαλές σενάριο, έτσι που κανείς δεν γνωρίζει ποιος επίλογος θα δοθεί-ούτε κάν αν θα μας φανερωθεί στο τέλος. Ένα είναι βέβαιο, πως όλοι οι ηθοποιοί θα αποχωρήσουν αναγκαστικά, ενώ ο θίασος διαρκώς θα εμπλουτίζεται από νέους.
Ο λόγος της παραζάλης αυτής είναι γνωστός μόνο στο Θεό ή σε ο,τιδήποτε άλλο πιστεύετε, ο οποίος ανάλογα με τις διαθέσεις Του ή την απόλυτη αγάπη ή έστω παίζοντας ζάρια, μετατρέπεται σε θεατής, κριτικός, παραγωγός και ενίοτε πρωταγωνιστής. Εάν εντέλει αισθάνεστε τραγωδοί, αθύρματα, πιόνια, κομπάρσοι ή κωμικοί, αυτό εξαρτάται από το ποιόν της σοφίας, που έχετε αποκτήσει και από το κατά πόσο επιτύχατε να εμβαθύνετε, πέρα από τις γραμμές στο ρόλο, που σας χαρίστηκε.
Στην κοινωνία, όπως και στο θέατρο, η γνώση και η αξιολόγηση των κινήτρων (τόσο των δικών μας, όσο και των άλλων), αποτελεί την πεμπτουσία της κοσμοθεωρίας μας και στοιχειοθετεί τις κρίσεις, που μορφοποιούν την αντίληψη της πραγματικότητας. Άλλοι το ονομάζουν εμπειρία, άλλοι γνώση και μάθηση, μα σίγουρα, πέρα από όλα αυτά, είναι μέθεξη. Δεν βρίσκουμε άλλο τρόπο να κατανοήσουμε τον άλλο, παρά μόνο αν λησμονήσουμε προς στιγμήν τις δικές μας γραμμές και ατάκες και εμβαθύνουμε φαντασιακά στο είναι και στην ουσία του διπλανού ή του απομακρυσμένου. Ή ακόμα καλύτερα, εάν εγκαίρως αποδεχθούμε πως ο άλλος και εμείς είμαστε όχι ουσία, αλλά γίγνεσθαι, μία διαρκής δηλαδή επαναδιαπραγμάτευση, μια αέναη διαλεκτική.
Πώς καταφέρνει κανείς να μετέχει του άλλου. Εύκολο με λόγια να ειπωθεί και δυσχερές να επιτευχθεί. Αν υπάρχει ουσία στους ανθρώπους, ψυχή, σθένος, ενέργεια, αυτή είναι κοινή μοίρα. Ο ηθοποιός- καθημερινός παρατηρητής πρέπει να αποβάλλει τις ιδιότητες, τις κοινωνικές συμβάσεις, τα θέσφατα και, αγνός, να εισέλθει στην αλήθεια του συνανθρώπου, υιοθετώντας τις αξίες, τους φόβους, τις ανασφάλειες, τις ελπίδες του ξένου αρχικά, αλλά του τόσο όμοιου με μας πλησίον.
Η αυτο-κάθαρση στο αρχικό αυτό στάδιο φαντάζει παράδοξη, ανοίκεια, μακρινή, αλλά πυροδοτείται από τη συνειδητοποίηση πως, εάν δεν μπορέσουμε να επεκτείνουμε την ύπαρξή μας μέσα από τα σενάρια και τα ιδανικά των άλλων, ουσιαστικά ζούμε σε έναν παράδεισο δυνατοτήτων, και μεις έχουμε εγκλωβιστεί σε μια απόμερη γωνιά του.
ΠΡΟΤΡΟΠΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΡΧΗ
-Εξασκηθείτε στο υποθετικό ρεπερτόριο, στο οποίο ποτέ δεν πιστεύατε πως θα ήταν δυνατό να συγκατανεύσετε, γίνετε φιλάργυρος, ενοικιαστής, εγκληματίας, θύμα, απατημένος και άπιστος, επαίτης και δυνάστης, ετοιμοθάνατος και βρέφος, ηλιαχτίδα και γλυκασμός, αφεθείτε στους δυνητικούς σας εαυτούς, στις εκφάνσεις του άλλου, προβάρετε αντιδράσεις, δράματα και φαρσοκωμωδίες.
-Εμπνευστείτε από την ασάφεια των ορίων σας, για να νιώσετε πώς θα φερόσαστε εσείς, αν οι περιστάσεις ήταν διαφορετικές τόσο για τους ήρωες του έργου, όσο και για τους κορυφαίους της καθημερινότητάς σας.
-Καταγράψτε τι θα κάνατε στη θέση τους, πώς θα αντιδρούσαν εκείνοι, τι κρύβεται πίσω από το εμφανές, το εύκολο, το σκαιώδες. Ποια πανανθρώπινη ανάγκη γεννά τις συμπεριφορές και τις ιδεολογίες.
-Αμφισβητείστε τις γνώσεις σας, τις εγκαθιδρυμένες αυθεντίες, τα εκτρωματικά στερεότυπα και μάθετε να κυοφορείτε το πιθανό, ασπίδα στο τετελεσμένο.
-Αναλογιστείτε γιατί λαμβάνετε μέρος στο θέαμα αυτό, ποιος ο υποτιθέμενος σκοπός, ποιες φάσεις έχετε ήδη βιώσει ή αγνοήσει, ποια τα κρίσιμα συμβάντα, που άλλαξαν κάποτε τις έξεις σας.
-Χωρίστε τη ζωή σας σε κεφάλαια και σημειώστε πώς το νέο γεννήθηκε κάποτε ως ασήμαντο σημάδι και μεταβολή μέσα στη συνήθεια και πώς η παρακμή μοίρανε τη γέννηση του καινοφανούς και του πρωτόγνωρου.
-Αναγνωρίστε τα εμπόδια και τις συγκρούσεις, που σφυρηλάτησαν το χαρακτήρα σας, γευθείτε ξανά την πίκρα της ματαίωσης, το πείσμα της θέλησης, την αντίφαση των όρων. Ψηλαφίστε το θνησιγενές, για να αισθανθείτε την ευρωστία του αιώνιου.
-Χαρτογραφήστε τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις σας, ανακαλύψτε τα κοινά μοτίβα τους, τις αγκυλώσεις και τα συναρπαστικά χτυποκάρδια, αντιληφθείτε γιατί η συμμετοχή σας στο θεατρικό αυτό παιχνίδι είναι αδιάφορη, βαρετή, χλιαρή, ενθουσιώδης, ανεξάληπτη. Θα παρακολουθούσατε ποτέ ένα έργο που δεν απογειώνει τους θεατές, θα δραματουργούσατε με σενάρια αξιώσεων, εάν σε κάθε σκηνή επαναλαμβάνατε τα ίδια συστατικά. Το αίτημα για προβλεψιμότητα και ασφάλεια τις περισσότερες φορές καθοδηγεί το ανούσιο.
-Συγχωρήστε το παρελθόν σας και όσους σας πλήγωσαν, γιατί αν δεν αποδοθεί η άφεση, ακόμα και προς τους νεκρούς, μετατρέπεται σε Άτη και Ερινύα και Νέμεση.
-Πειραματιστείτε με τις πολλαπλές τεχνικές του θεάτρου και της ζωής. Ενσαρκώστε τα δράματά σας, σα να ήταν κωμωδίες και αντίστροφα. Αισθανθείτε το ρόλο σας και έμμετρα και πεζά. Παραδοθείτε στην ποίηση και στον απολογισμό, πάντοτε ενθυμούμενοι ότι κανένα ακροατήριο δεν μπορεί ποτέ να είναι το ίδιο.
-Και τέλος, προδιαγράψτε, όσο είναι εφικτό, τις εισόδους σας στη σκηνή, αλλά κυρίως την έσχατη έξοδο. Ταπεινή, μεγαλόπρεπη, εκκωφαντική ή αμελητέα, δεν έχει σημασία. Γιατι θα την έχετε εμπνευστεί εσείς.
Τα κίνητρα των άλλων και οι πολλαπλές ερμηνείες τους
Δρ Ευστράτιος Παπάνης, Ακαδημία των Πολιτών
Αν μπορέσετε να φανταστείτε ένα μέρος, χωρίς την επίδραση του χρόνου του μαστρωπού, ας υποθέσουμε σε κάποιον αντάρτη πλανήτη, πριν από την δημιουργία και τη μεγάλη έκρηξη, τότε η έννοια της κλασικής αιτιότητας καταλύεται: Επειδή, αυτό που συνδέει την αιτία με το αποτέλεσμα, πέρα από κάποιες συμβατικές σχέσεις ακόμα, είναι κυρίως η χρονική στιγμή, που επιτελούνται- το πρώτο οπωσδήποτε προηγείται του δεύτερου και το προσδιορίζει.
Σε μια τέτοια φανταστική γη τα γεγονότα θα συνέβαιναν, όπως στα όνειρα, χωρίς μια εξήγηση, αυτόνομα, τυχαία, ανεξάρτητα από υποθέσεις, συνέπειες, ερμηνείες και σκοπούς, υπερτοπικά και άχρονα.
Θα έλεγε κανείς ότι το Σύμπαν εξυπηρετεί και αυτό: Δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να πράττει αιτιοκρατικά και τελονομικά. Να εξηγεί τη συμπεριφορά. Να έχει την ψευδαίσθηση πως ορίζει τις επιλογές του και να νομίζει πως αυτές οριοθετούνται σε ένα πλαίσιο σημαδεμένο από νόμους φυσικούς και σταθερές αδιαμφισβήτητες. Είναι το μοναδικό μέρος που τα πάντα αποκτούν νόημα, το ανεπανάληπτο θέατρο, που στεγάζει την πιο θαυμαστή παράσταση.
Ο κόσμος μας, υπό το πρίσμα αυτό, είναι μια σκηνή, όπως όλοι λένε, μα ο καθείς σκηνοθετεί τους ρόλους του, λαμβάνοντας υπόψιν το απρόβλεπτο παίξιμο των άλλων, τις πράξεις, που ήδη έχουν διαδραματιστεί και το επισφαλές σενάριο, έτσι που κανείς δεν γνωρίζει ποιος επίλογος θα δοθεί-ούτε κάν αν θα μας φανερωθεί στο τέλος. Ένα είναι βέβαιο, πως όλοι οι ηθοποιοί θα αποχωρήσουν αναγκαστικά, ενώ ο θίασος διαρκώς θα εμπλουτίζεται από νέους.
Ο λόγος της παραζάλης αυτής είναι γνωστός μόνο στο Θεό ή σε ο,τιδήποτε άλλο πιστεύετε, ο οποίος ανάλογα με τις διαθέσεις Του ή την απόλυτη αγάπη ή έστω παίζοντας ζάρια, μετατρέπεται σε θεατής, κριτικός, παραγωγός και ενίοτε πρωταγωνιστής. Εάν εντέλει αισθάνεστε τραγωδοί, αθύρματα, πιόνια, κομπάρσοι ή κωμικοί, αυτό εξαρτάται από το ποιόν της σοφίας, που έχετε αποκτήσει και από το κατά πόσο επιτύχατε να εμβαθύνετε, πέρα από τις γραμμές στο ρόλο, που σας χαρίστηκε.
Στην κοινωνία, όπως και στο θέατρο, η γνώση και η αξιολόγηση των κινήτρων (τόσο των δικών μας, όσο και των άλλων), αποτελεί την πεμπτουσία της κοσμοθεωρίας μας και στοιχειοθετεί τις κρίσεις, που μορφοποιούν την αντίληψη της πραγματικότητας. Άλλοι το ονομάζουν εμπειρία, άλλοι γνώση και μάθηση, μα σίγουρα, πέρα από όλα αυτά, είναι μέθεξη. Δεν βρίσκουμε άλλο τρόπο να κατανοήσουμε τον άλλο, παρά μόνο αν λησμονήσουμε προς στιγμήν τις δικές μας γραμμές και ατάκες και εμβαθύνουμε φαντασιακά στο είναι και στην ουσία του διπλανού ή του απομακρυσμένου. Ή ακόμα καλύτερα, εάν εγκαίρως αποδεχθούμε πως ο άλλος και εμείς είμαστε όχι ουσία, αλλά γίγνεσθαι, μία διαρκής δηλαδή επαναδιαπραγμάτευση, μια αέναη διαλεκτική.
Πώς καταφέρνει κανείς να μετέχει του άλλου. Εύκολο με λόγια να ειπωθεί και δυσχερές να επιτευχθεί. Αν υπάρχει ουσία στους ανθρώπους, ψυχή, σθένος, ενέργεια, αυτή είναι κοινή μοίρα. Ο ηθοποιός- καθημερινός παρατηρητής πρέπει να αποβάλλει τις ιδιότητες, τις κοινωνικές συμβάσεις, τα θέσφατα και, αγνός, να εισέλθει στην αλήθεια του συνανθρώπου, υιοθετώντας τις αξίες, τους φόβους, τις ανασφάλειες, τις ελπίδες του ξένου αρχικά, αλλά του τόσο όμοιου με μας πλησίον.
Η αυτο-κάθαρση στο αρχικό αυτό στάδιο φαντάζει παράδοξη, ανοίκεια, μακρινή, αλλά πυροδοτείται από τη συνειδητοποίηση πως, εάν δεν μπορέσουμε να επεκτείνουμε την ύπαρξή μας μέσα από τα σενάρια και τα ιδανικά των άλλων, ουσιαστικά ζούμε σε έναν παράδεισο δυνατοτήτων, και μεις έχουμε εγκλωβιστεί σε μια απόμερη γωνιά του.
ΠΡΟΤΡΟΠΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΡΧΗ
-Εξασκηθείτε στο υποθετικό ρεπερτόριο, στο οποίο ποτέ δεν πιστεύατε πως θα ήταν δυνατό να συγκατανεύσετε, γίνετε φιλάργυρος, ενοικιαστής, εγκληματίας, θύμα, απατημένος και άπιστος, επαίτης και δυνάστης, ετοιμοθάνατος και βρέφος, ηλιαχτίδα και γλυκασμός, αφεθείτε στους δυνητικούς σας εαυτούς, στις εκφάνσεις του άλλου, προβάρετε αντιδράσεις, δράματα και φαρσοκωμωδίες.
-Εμπνευστείτε από την ασάφεια των ορίων σας, για να νιώσετε πώς θα φερόσαστε εσείς, αν οι περιστάσεις ήταν διαφορετικές τόσο για τους ήρωες του έργου, όσο και για τους κορυφαίους της καθημερινότητάς σας.
-Καταγράψτε τι θα κάνατε στη θέση τους, πώς θα αντιδρούσαν εκείνοι, τι κρύβεται πίσω από το εμφανές, το εύκολο, το σκαιώδες. Ποια πανανθρώπινη ανάγκη γεννά τις συμπεριφορές και τις ιδεολογίες.
-Αμφισβητείστε τις γνώσεις σας, τις εγκαθιδρυμένες αυθεντίες, τα εκτρωματικά στερεότυπα και μάθετε να κυοφορείτε το πιθανό, ασπίδα στο τετελεσμένο.
-Αναλογιστείτε γιατί λαμβάνετε μέρος στο θέαμα αυτό, ποιος ο υποτιθέμενος σκοπός, ποιες φάσεις έχετε ήδη βιώσει ή αγνοήσει, ποια τα κρίσιμα συμβάντα, που άλλαξαν κάποτε τις έξεις σας.
-Χωρίστε τη ζωή σας σε κεφάλαια και σημειώστε πώς το νέο γεννήθηκε κάποτε ως ασήμαντο σημάδι και μεταβολή μέσα στη συνήθεια και πώς η παρακμή μοίρανε τη γέννηση του καινοφανούς και του πρωτόγνωρου.
-Αναγνωρίστε τα εμπόδια και τις συγκρούσεις, που σφυρηλάτησαν το χαρακτήρα σας, γευθείτε ξανά την πίκρα της ματαίωσης, το πείσμα της θέλησης, την αντίφαση των όρων. Ψηλαφίστε το θνησιγενές, για να αισθανθείτε την ευρωστία του αιώνιου.
-Χαρτογραφήστε τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις σας, ανακαλύψτε τα κοινά μοτίβα τους, τις αγκυλώσεις και τα συναρπαστικά χτυποκάρδια, αντιληφθείτε γιατί η συμμετοχή σας στο θεατρικό αυτό παιχνίδι είναι αδιάφορη, βαρετή, χλιαρή, ενθουσιώδης, ανεξάληπτη. Θα παρακολουθούσατε ποτέ ένα έργο που δεν απογειώνει τους θεατές, θα δραματουργούσατε με σενάρια αξιώσεων, εάν σε κάθε σκηνή επαναλαμβάνατε τα ίδια συστατικά. Το αίτημα για προβλεψιμότητα και ασφάλεια τις περισσότερες φορές καθοδηγεί το ανούσιο.
-Συγχωρήστε το παρελθόν σας και όσους σας πλήγωσαν, γιατί αν δεν αποδοθεί η άφεση, ακόμα και προς τους νεκρούς, μετατρέπεται σε Άτη και Ερινύα και Νέμεση.
-Πειραματιστείτε με τις πολλαπλές τεχνικές του θεάτρου και της ζωής. Ενσαρκώστε τα δράματά σας, σα να ήταν κωμωδίες και αντίστροφα. Αισθανθείτε το ρόλο σας και έμμετρα και πεζά. Παραδοθείτε στην ποίηση και στον απολογισμό, πάντοτε ενθυμούμενοι ότι κανένα ακροατήριο δεν μπορεί ποτέ να είναι το ίδιο.
-Και τέλος, προδιαγράψτε, όσο είναι εφικτό, τις εισόδους σας στη σκηνή, αλλά κυρίως την έσχατη έξοδο. Ταπεινή, μεγαλόπρεπη, εκκωφαντική ή αμελητέα, δεν έχει σημασία. Γιατι θα την έχετε εμπνευστεί εσείς.
Σχόλια